۱_ بازدید ۴ خرداد جمعی از کارشناسان مرمت و بازسازی ابنیه های تاریخی از سطوح فوقانی ارک تبریز و هشدار نسبت به نفوذ رطوبت بر اثرذوب برف و آب باران در طول سالیان گذشته بار دیگر نشان داد که این مجموعه تاریخی که برجسته ترین نشانه تبریز است نیاز به حفاظت و مرمت و حمایت متولیان امور محلی و ملی دارد.گفتگوی اختصاصی یکی از این کارشناسان با نویسنده این سطور و بیان این مطلب که اگر اقدامات فوری برای دفع رطوبت و سد کردن اصولی نزولات آسمانی در طبقه فوقانی ارک صورت نگیرد احتمال ریزش سطوح خشتی نم کشیده آب وجود دارد چرا که در چند سال گذشته رطوبت تا عمق چند متری به داخل و جداره های تحتانی و دیوارهای ضخیم خشتی نفوذ کرده و نیاز فوری به مرمت و بازسازی دارد.این اکیب چهارم خرداد ماه به بالای ارک رفتند و عکس و تصویر همراه با توضیحات کارشناسان گرفته شده و نامه های مستند از سوی مدیران میراث آماده شده است.
۲_نظر کارشناسی این اکیب پس از معاینه محل و برآورده های لازم ۱۰۰ میلیارد ریال اعلام شده که با مدارک و اسناد و شواهد عینی و علمی به استانداری آذربایجان شرقی تسلیم شده تا در سفر آتی ریاست جمهوری به استان از محل اعتبارات اختصاصی تامین شود و کارشناسان و افکار عمومی و دوستداران فرهنگ و تمدن ایران انتظار دارند با مساعی جنابان ضرغامی و خرم و شورای برنامه ریزی اخذ این اعتبار در الویت قرار گیرد.
۳_فصلنامه خاطرات سیاسی در شماره پاییز ۱۴۰۰ه.ش خود ۱۴ عنوان خاطرات سیاسی تاریخ معاصر ایران را از سوی کارشناسان و تحلیل گران و شاهدان عینی باز خوانی کرده است که داستان ارگ علیشاه از دیر باز تا امروز حاوی ناگفته هایی از جریان تخریب این اثر منحصر بفرد جهانی است.که چطور عده ای در تبریز به بهانه هایی واهی دست به تخریب بخشی از این اثر بزرگ ایلخانی ۷۰۰ سال پیش تبریز کردند.
تاریخ تبریز مظلوم مملو از اتفاقات اگاهانه و نا اگاهانه ای که نیاز به باز خوانی مجدد و روشنگری برای نسل مطالبه گر دارد. و تاریخ رمز گشایی خواهد کرد که چطور ارک زیبای تبریزی را به این روز انداخته اند.
۴_در قلب شهر کهن تبریز چه بنایی عظیم تر و باشکوه تر از ارک ؛گردشگران ایرانی و خارجی می توانندسراغ داشته باشند که در دوره های مختلف تاریخی بخشی از رخدادهای تاریخ ایران و آذربایجان در آن نهفته است.یک طنز پرداز در باره ارک چه زیبا گفته اگر ارک تبریز زبان داشت و دلش می خواست اتفاق هایی را که در طول تاریخ با چشم دیده را بگوید باید درختهای شمال را به کاغذ تبدیل کرد و آب دریای خزر را به جوهر در آوردتا وصف حال آن بنای عظیم تاریخی ایران زمین باشد….. ۷۰۰ سال پیش در دوره ایلخانیان در طول ۲۱ سال به همت تاج الدین علیشاه با صدها کارگر و بنا و معمار با مخلوط کردن زرده تخم مرغ ؛آهک ؛خاک ؛ فن و هنر ساخته شده و در این ۷ قرن بعنوان یکی از مراکز دینی ؛گردشگری؛ نظامی و سیاسی همواره باب میل حاکمان وقت استفاده شده و یکی از شگفتی های معماری ترکان آذربایجانی با هنر نمایی و ذوق استاد فلکی تبریزی پایان یافته و در طول ادوار گذشته زلزله های هولناک ؛ گزند روز گار و تجاوزات خارجی و در این اواخر تعصبات کور بر دامنه؛ پهنه ؛ بنا؛حریم اثر و حریم منظر ضربات جبران ناپذیری زده است.در تاریخ می خوانیم :ژنرال ارسطویی روس در اشغال تبریز ارک رامحل استقرار قشون روس قرار داد وباکندن و باز کردن سوراخ برای بالای آن بنا و گذاشتن توپ و ایجاد آتش سوزی عمدی را این همسایه ناخلف و مردم آزار وبیمار شمالی بر سر ارک آورد…
در شور و شوق اوایل انقلاب نیز مشاورت غرض آلود و گرند انسانی بر پیکره ارک تاثیر اسف باری گذاشته است …اما در سال‌های اخیر به خصوص زمان سکانداری میراث استان توسط مهندس اکبر تقی زاده طرح های خوبی آماده شد که بعد ها با مرمت بخش هایی از این بنا ؛محوطه سازی و نور پردازی را شاهد بودیم که با این حال و با کدر خاطر هنوز هم ارک را به روی مردم و گردشگران داخلی و خارجی بسته اند که جا دارد با باز گشایی محوطه تاریخی ارک و استقرار کارشناسان و راهنمایان توریستی شاهد رونق این مجموعه و تبدیل آن محل دلپذیر برای عابران و مجاوران وشهروندان فهیم و دوستداران فرهنگ و تمدن ایران زمین باشیم.شورای شهر و شهرداری هم در موضوع ارک الحمدالله ساکتند … لذا از بنیاد مصلی و میراث فرهنگی استان انتظار است که باهماهنگی و باز گشایی آن بصورت ۲۴ ساعته و ایجاد حداقل های رفاهی و گردشگری در این محوطه تاریخی در فصل بهار و گردشگری آذربایجان با رویه های تخصصی کاری خود در خدمت توسعه گردشگری و شناساندن بیشتر زوایای تاریخی و تمدنی شهر کهن باشیم.
۵_پس از انتشار یاداشتی از نویسنده این مطلب که چراارک جهانی را به روی مردم بسته ایم که انعکاس وسیعی در رسانه ها و افکار عمومی داشت جناب مهندس عبدالله فتحی رئیس اسبق کانون کارشناسان رسمی دادگستری بعنوان مطلع در هامش یاداشتم تقریظی نوشتند که خلاصه آن این است که ازسال ۱۳۵۶ ارک تبریز درمیان ساختمانهای قدیمی معروف به اصغر بقال ( محسنی) محصور شده بود بطوریکه ازطرف خیابان طالقانی درحدشرقی بادبیرستان نجات ودانشکده های داروسازی سابق وغیره محصور ودرشمال آن کتابخانه ملی وگاراژ لوان تور واقع که باپیشهاد انجمن شهروتاییداستانداری وقت آزاد سازی سازی محوطه ارک به مهندسین مشاور داض وبنتونیت واگذارگردید وپس از تهیه طرح اولیه توسط مهندسین مشاور باپرداخت یکصد میلیون ریال بوراث مرحوم اصغر محسنی نسبت به تخریب ساختمانها وآزادسازی محوطه توسط شهرداری اقدام گردید.
پیشنهاد این مهندس برجسته و رئیس اسبق کانون کارشناسان رسمی دادگستری این است که درحال حاضر محوطه آزاد شده بامجاورت خانه قدیمی فتح اله یف ها ( پشت مغازههای باقیمانده درحد شمال روبروی قنادی رکس) نیاز به ایجاد امکانات رفاهی برای بازدید کنندگان وهم چنین نماز گزاران درمسجد رادارد و ایجاد امکانات رفاهی و گردشگری در محوطه ارک بیش از پیش ضرورت دارد.
۶_وقتی یونسکو اعلام کرد که از این پس تخریب عمدی میراث بشری جرم جنگی تلقی و مجرمان باید به دادگاه‌های بی طرف بین‌المللی آورده شوند و پاسخگوی جنایت خود باشند توجه به حفظ آثار تمدنی بشریت دوچندان شد.برای اطلاع خوانندگان ارجمند باید گفت :که ۵۰ سال پیش اعضای یونسکو سازمان علمی ؛فرهنگی؛ آموزشی و تربیتی ملل متحد در پاریس دست به کار بزرگی زدند و پس از نشست‌های کارشناسی و ضابطه مند کردن ثبث آثار بشری در فهرست آثار جهانی اعلام کرد ندکه همه ساله هر کشوری می تواند پرونده پیشنهادی یکی از آثار بی نظیر تمدنی و میراث تاریخی خود را که نشان دهنده نبوغ خلاقیت انسانی مردمان گذشته خود در یک بازه زمانی باشد یاکه گواهی بی همتایی از یک اثر کم نظیر و استثنایی و یک سنت فرهنگی و یا تمدن زنده و برجسته معماری که نشانگر تعامل ساکنان سرزمینی با محیط زیست هم باشد را برای ثبت جهانی به یونسکو بفرستد.که ایران ۴۷ سال عضو این پیمان نامه است.که تاکنون ۲۶ اثر ملموس و غیر ملموس کشورمان در آن ثبت جهانی شده است که تخت سلیمان در غرب آذربایجان؛ کلیسای سنت استپانوس؛سلطانیه زنجان؛مجموعه بازار تبریز بعنوان بزرگترین سازه آجری بهم پیوسته و دیدنی بشریت و مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی سهم منطقه آذربایجان است و هم اکنون پرونده های کوه زیبای سبلان؛ جنگل های ارسباران؛و مسجد تاریخی کبود در یونسکو مفتوح است که باید متولیان میراث استانهای آذربایجان برای رفع نواقص پرونده های ارسالی و یا اقدامات بازسازی و مرمتی همت کنند تا مراحل ثبت آنها در یونسکو تسریع شود.
۷_میراث جهانی در ایران شامل ۲۶ مورد از مکان‌های تاریخی-فرهنگی و طبیعی است که در طول سال های گذشته در میراث جهانی به ثبت رسیده‌اند. این فهرست شامل ۲۴ مورد از میراث فرهنگی و ۲ اثر میراث طبیعی در نقاط مختلف کشورمان است.مزید اطلاع خوانندگان محترم یاد آوری می شود میراث جهانی نام پیمان‌نامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر سال ۱۹۷۲م به تصویب کنفرانس عمومی یونسکودر پاریس رسید. موضوع آن، حفظ و نگهداری بهینه آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشریت است که اهمیت بزرگی دارند و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص می‌باشند. بر پایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. مکان‌های میراث جهانی ثبت شده در سازمان یونسکو، مکان‌هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر هستند.
ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ چهارشنبه، ۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به این پیمان‌نامه پیوست.و بررسی ها نشان می دهد هر دو سال روی هم رفته یک اثر از ایران در فهرست یونسکو قرار گرفته است.
۸_ دوستان برای تشکیل پرونده مجموعه تاریخی ارک برای ثبت یونسکو طبق اعتراف متولیان و کارشناسان زبده راههای دشواری پیش رو داریم.
از حریم ۱۰ هکتاری تاریخی آن چیز نمانده و حریم اثر و حریم منظر آن خدشه ها برداشته و ساخت و ساز های مجاز و غیر مجاز و اصولی و غیر اصولی زیادی در این مجموعه که طاقش به گواهی مورخان بزرگتر از ایوان کسری و در قلبش بلند ترین محراب جهان را در خود جای داده صورت گرفته است.کتیبه منحصر بفرد آن که با خط کوفی بوده و شامل حدیثی از پیامبر اعظم ص در بزرگداشت نماز که همانا نماز معراج مومن است تخریب شده است.رطوبت اخیر قسمتهای فوقانی را با آسیب‌های احتمالی زیادی در آینده مواجه می سازد. روز گاری با دینامت و با خطای انسانی چه زخم هایی عمیقی بر پیکره و سازه ها و آثار مدفون در زیر خاک آن وارد نکرده اند .حفاریهای غیر استاندارد بر سازه های آن لطمه رده و ضخیم ترین و بلند ترین سازه آجری تاریخی جهان دستخوش آسیب‌های زیادی شده است که با این وصف نمی توان برای ارک برجسته ترین نشانه تبریز و ترکیب عظیم قهرمانی‌های آن پرونده افتخار آمیز ی تهیه و مستند سازی کرد و برای یونسکو فرستاد و چه زیبا فردوسی هزار سال پیش سروده است.
به یزدان اگر ما خرد داشتیم
کجا این سرانجام بد داشتیم
در فرانسه تکیه سنگهایی که ناپلئون بناپارت در روی آن نشسته و چایی صرف کرده را با رنگ و لعاب و شناسنامه های عجیب و غریب می آرایند تا بر جاذبه های گردشگری خود به صورت هر چند مصنوعی بیافزایند و راه ورود ۶۰ میلیون گردشگر را به فرانسه بیشترهموار سازند در کهن شهر تبریز خطای انسانی و گزند انسانی بیشتر از خطای طبیعت و گزند روز گار بر پیکره تمدن بشری لطمه و آسیب زده است.
۹_ در سال‌های اخیر تصمیمات منطقی امام جمعه محبوب شهرمان را به فال نیک بگیریم بادرایت مهندس آبدار رئیس وقت میراث استان طرح احداث پارکینگ طبقاتی ارک را که در زمان مرحوم مجنهد شبستری امام جمعه وقت تدوین و طراحی شده بود با تدبیر عالی و احترام به افکار عمومی مسکوت و کنار گذاشتند. محوطه سازی ارک با پر کردن نقاط کنده شده داخل ارک پایان یافت و کف سازی و نورافشانی آن با جمع آوری داربست های فلزی زنگ زده گذشته به انجام رسید.عقلا می گویند بدلیل کار کرد گردشگری ارک و کارکرد مذهبی مصلی بهترین راه فعلا جدا سازی این دو و استقرار راهنمایان میراث و گشودن آن به روی گردشگران ایرانی و خارجی به صورت شبانه روزی است.رجاواثق داریم جناب اقای آل هاشم بعنوان فرزند پاک تبریز می تواند در این راستا پیشقدم باشد.
و با مساعدت های کارشناسی ارک جهانی از حصار بیرون آید جان بگیرد و حتی با احداث بالا بر گنجایش۲۰ نفری همه بتوانند تا بام ارک بالا روند و مجد وشکوه این میراث بشری را ببینند.
۱۰_اتصال آب های سطحی و فوقانی ارک به کانال احداث شده اصولی مصلی امام ؛تعیین تکلیف چاه عمیق محوطه شمالغربی ارک، تکمیل مابقی کف سازی مشرف به خانه تاریخی فتح الله اوف؛ و بازسازی و نماسازی این خانه تاریخی در ضلع شمالی ؛ ایجاد موزه بزرگان تاثیر گذار ایران در آن، ایجاد راه اتصالی به سرویس های بهداشتی مجهز احداثی در طرف شرقی؛ نصب کیوسک های راهنمایی؛گشودن ورود و خروج از جهات مختلف همه وهمه از مواردی است که دلسوزان فرهنگ تاریخ و تمدن ایران برای رونق گردشگری به متولیان ملی و محلی یاد آوری می کنند.
البته بهره گیری از گروههای علمی باستان شناسی دانشگاهها از جمله اساتید ممتاز دانشکده حفاظت از آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز برای اخذ طرح های کارشناسی با اسلوب معماری اسلامی در بازسازی های ارک پیشنهاد می شود.
محمدفرج‌پورباسمنجی
