فهیمه نظامیان/ اختصاصی صاحب دیوان/ روزنامه های چاپ شده در خارج از کشور تاثیر زیادی بر افکار عمومی می‌گذاشتند آنها مطالبی را چاپ می‌کردند که جراید داخلی جرات ابراز آنها را نداشتند. این روزنامه ها درباره اوضاع ایران آزادانه سخن گفته و خواهان اصلاحات و نوگرایی در ایران بودند. بیداری ایرانیان مرهون روشنگری روزنامه هایی است که در دوره طولانی از پادشاهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه انتشار یافته و با انگیزه مخالفت با استبداد حاکم پنهانی به ایران فرستاده می‌شدند. مضامین آنها عمدتاً پیرامون مسائلی چون عدالت و آزادی و قانون بود. یکی از این روزنامه ها اختر بود که از ۱۶ذی الحجه ۱۲۹۲ در استانبول به مدیریت آقای محمد طاهر تبریزی و با حمایت حاج میرزا نجفقلی خان خویی متخلص به دانش و سردبیری و نویسندگی میرزا مهدی خان تبریزی آغاز شد و به صورت هفتگی در استانبول چاپ می شد. روشنفکرانی چون میرزا آقاخان کرمانی، شیخ احمد روحی، میرزا مهدی خان تبریزی و میرزا حبیب اصفهانی با این روزنامه ها همکاری می‌کردند. اختر از قدیمی ترین روزنامه هایی است که در فضای بسته ایران منتشر می شد. این روزنامه نقش بسیار مهمی در برانگیختن توده ها علیه امتیاز انحصاری تجارت توتون و تنباکو داشت. روزنامه اختر با سرازیر کردن اطلاعات و اخبار به جامعه بستر مشارکت عمومی را در مسائل روز جامعه آماده می کرد. مندرجات این روزنامه در بیداری افکار و پیدایش مشروطیت نقش عمده‌ای داشت. اهمیت روزنامه اختر در انتقال افکار آزادیخواهانه و اندیشه های هویت طلبانه بود. از عوامل روشنگری در جریان نهضت تنباکو نوشته های روز نامه اختر بود.
در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا که درسال۱۸۸۹ صورت گرفت، ماژور جرالد تالبوت مسئول پذیرایی شاه و هیئت همراه او بود، وی با حمایت دراموند ولف سفیر بریتانیا و با توسل به میرزا علی اصغرخان امین السلطان که در این سفر غیر رسمی همراه شاه بود امتیاز انحصار توتون و تنباکوی کل مملکت محروسه ایران را دریافت کرد، منوپل خرید و فروش و ساختن در داخل و خارج کل توتون و تنباکویی که در ممالک محروسه به عمل آورده می شود تا انقضای مدت پنجاه سال از تاریخ امضای این انحصار نامه به ماژور تالبوت و به شرکاء واگذار شد. تالبوت پس از چند ماه به طور پنهانی وارد تهران شد و پس از بررسی مجدد امتیاز نامه در سال ۱۲۹۸ آن را به امضای شاه رساند و شرکت رژی را در ایران پایه گذاری کرد که به موجب آن قرار شد دولت ایران انحصار خرید و فروش و به عمل آوردن توتون و تنباکو در کلیه ایالت ایران و حق صدور آن را به مدت پنجاه سال از تاریخ امضای انحصارنامه به تالبوت واگذار کند و در مقابل سالیانه ۱۵هزارلیره انگلیسی به عنوان حق انحصار و یک چهارم مدخل کمپانی به خزانه دولت ایران پرداخته شود.
نهضت تنباکو نخستین حرکت موفقیت آمیز مردمی ایران علیه استعمار غرب بود آنان دریافتند که پیروزی در مخالفت با حکومت و دولت های بیگانه امکان پذیر است. ائتلاف علما، ملیون و بازرگانان در سال های بعد از جنبش هم از میان نرفت و پیشگامان تبریز در این حرکت تاریخ ساز بعد ها جنبش مشروطه را رهبری کردند که در نهایت منجر به انقلاب مشروطه شد.
قرارنامه امتیاز توتون و تنباکو یا انحصارنامه رژی:
دولت ایران خرید و فروش و ساختن در داخل و خارج کل توتون و تنباکو را که در ایران به عمل آورده می شود به مدت پنجاه سال در انحصار تالبوت و شرکاء واگذار می کند، بجز صاحبان امتیاز نامه احدی حق نداشته و نخواهد داشت که به جهت خرید و فروش توتون و تنباکو سیگار و سیگارت و انفیه و مثله اجازه کتبی به عهدی بدهد صاحبان امتیاز نامه متعهدند که سالیانه پانزده هزار لیره از عایدی خالص به خزانه ایران بپردازند کمپانی متعهد است که تمام مقدار توتون و تنباکو که در ایران حاصل می شود و قابل استهلاک باشد انتباع نمایند. زارعین توتون و تنباکو متعهد خواهند بود که به نزدیکترین گماشته کمپانی از مقدار توتون و تنباکوی محصول خودشان بلادرنگ اطلاع بدهند که قرار خرید آن داده شود، هرکس که بدون اجازه کمپانی توتون و تنباکو و سایر دخانیات را بفروشد مورد تنبیه سخت خواهد گردید و جریمه خواهد شد. خرده فروشان فعلی توتون و تنباکو می توانند با اجازه نامه کمپانی به قصد خود ادامه دهند حل اختلاف بین ایران و کمپانی به حکمیت واگذار می شود. انحصار نامه در۲۷ رجب۱۳۰۷ در تهران به امضا رسید.
زمانی که شاه قرارداد امتیاز نامه توتون و تنباکو را بی توجه به افکار عمومی و نظر روحانیون در محیطی که مطبوعات در کنترل دولت بود عملی کرد. ناصرالدین شاه قاجار آگاهی داشت که دادن این امتیاز نامه خشم ملت را در پی خواهد داشت مذاکرات به صورت پنهانی در لندن و امضای آن در تهران انجام گرفت تا کسی از وقوع آن مطلع نشود تا زمانی که زمینه ها مهیا شده و مردم در عمل انجام شده قرار بگیرند، لیکن روزنامه اختر این قرارداد را افشا نمود. در مدت توقف تالبوت در استانبول مدیر روزنامه اختر آقا محمد طاهر تبریزی با وی ملاقات و مصاحبه ای بعمل آورد و ضمن انتقاد از امتیاز نامه مذاکرات و متن قرارداد را قبل از آن که به طور رسمی از طرف دولت اعلام گردد، در ۹جمادی الاخر ۱۳۰۸ منتشر کرد.
همچنین اعلامیه مخالفت سید جمال اسدآبادی و نامه وی به مجتهد با نفوذ میرزاحسن شیرازی و مقالات طالبوف تبریزی، میرزا یوسف خان مستشار الدوله، میرزا آقاخان کرمانی و دیگر رجال را در انتقاد از امتیاز انحصار توتون و تنباکو در این روزنامه چاپ کرد. نهضت تنباکو در پی افشاگری های اختر شروع شد.
روزنامه اختر دو مقاله مهم درباره انحصار نامه توتون و تنباکو نوشت یکی در انتقاد سیاسی از امتیازنامه و از زمامداران ایران که به چنین کاری تن داده اند و دیگری بحث و انتقاد نماینده اختر از تالبوت است.
نویسنده مقاله ذکر می کند زمامداران ما دو سه امتیاز نامه به اجانب داده‌اند و شرایطی گذارده‌اند که در هیچ مملکتی دیده و شنیده نشده است. نویسنده به زیان هایی اشاره می‌کند که به محض اجرای قرارداد دامنگیر زارعان و تاجران در ایران می گردد و همچنین با مقایسه انحصار نامه ایران و انحصار نامه دولت عثمانی اصول قرارداد را زیر سوال می‌برد.
آقا محمد طاهر تبریزی چند ماه قبل از آنکه تالبوت کار خود را در ایران آغاز کند مصاحبه مفصلی با وی انجام داد. آنگاه که تالبوت در راه ایران در اسلامبول توقف کرد در گفتگو با صاحب امتیاز، اصل قرارنامه رژی به انتقاد کشیده شد، تالبوت معتقد بوده که انحصار نامه به نفع زارع و تاجر و دولت است؛ به نفع زارع چون او پیش از این محصول را نسیه می فروخت یا مبادله می کرد، اما حال نقد می‌گیرد؛ به نفع دولت چون علاوه بر این که سالی ۱۵هزار لیر حق امتیاز دریافت می کرد یک چهارم مداخل کمپانی به خزانه می رسید. نویسنده اختر می گوید: این دعوی بی دلیل است زیرا نه تنها زارع همیشه محصولش را نقد می فروخت بلکه بسی پیشکی هم پول از تاجر می‌گرفت که هنگام برداشت محصول جنس بدهد زارع صد مشتری داشت و از روی رواج وقت مالش را هرطور دلش خواست می فروخت. اما حال باید به یک نفر بفروشد آن هم به قیمتی که خریدار تعیین می کند پس به ضرر زارع است نه منفعت او. در مورد دولت در مقایسه با امتیاز نامه رژی عثمانی در حالی که محصول توتون و تنباکوی آنجا کمتر از ایران است و همچنین دولت عثمانی بابت حق انحصار سالیانه ۷۰۰ هزار لیره عثمانی و یک پنجم مداخل رژی عایدش می‌شود. از آن گذشته صادرات توتون و تنباکو عثمانی از قید انحصار آزاد است و زارع و تاجر هر دو می توانند صادر نمایند و دولت به ملاحظه حال تاجر و زارع از محصول صادراتی دیناری گمرک نمی‌گیرد که از رغبت زارع در پرورش محصول نکاهد. حال مبلغی که به ایران بابت حق انحصار داخلی و خارجی می‌دهد ناچیز بوده و همه به کیسه شما خواهد رفت و دست تاجر ایرانی بکل بسته است. تجار ایرانی تنها برای صدور انحصار تنباکوی اصفهان سالی بیست هزار لیره به دولت می‌دهند و از این امتیازنامه منافعی به ملک و ملت عاید نخواهد شد. در پی انتشار اعلامیه ها و مقالات اعتراض آمیز تجار عریضه ای به شاه نوشته و اعتراض خود را به این قرارداد اعلام کردند. بی توجهی شاه به شکایات سبب اعتراض‌هایی دامنه‌دار در شهرهای مختلف شد که حضور روحانیون و مراجع تقلید را به دنبال داشت.اعتراض مستقیم نخست از صنف تجار شیراز برخاست ، چرا که عمده ترین و بهترین محصول توتون و تنباکوی ایران از فارس تهیه می شد به همین خاطر زودتر از همه جا مورد توجه کمپانی رژی قرار گرفت.
کمپانی دخانیات پس از تشکیل مامورینی را به ولایات ایران فرستاد و تنها مردم تبریز بودند که نمایندگان کمپانی را راه ندادند. با توجه به این که آذربایجان از تولید کنندگان عمده محصول دخانیات نبود ولی صدور توتون و تنباکوی کشور به خارج از کشور مخصوصا عثمانی توسط تجار تبریزی صورت می گرفت. پس از بالا گرفتن اعتراضات و صدور فتوای تاریخی آیت الله میرزای شیرازی، مرجع تقلید شیعیان مبنی بر تحریم استعمال توتون و تنباکو، ناصر الدین شاه را در بن بست قرار داد، در پی اغتشاشاتی که در تهران رخ می دهد شاه خطر را درک می کند و تصمیم می گیرد برخلاف میل امین السلطان و اطرافیانش با انگلیسیها برای لغو امتیاز نامه وارد گفتگو شود. امتیاز نامه ملغی شد و مقرر شد ایران پانصد هزار لیره انگلیسی به عنوان خسارت به صاحب امتیاز بپردازد، که برای پرداخت این پول شاه از بانک شاهی که متعلق به انگلیسی ها بود با شرایط سختتری وام گرفت.
سواد فتوای میرزای شیرازی مبنی بر تحریم‌توتون و تنباکو
به دلیل انتشار مطالب انتقادی از دستگاه‌های اداری ایران و سرمقاله‌های آن که همواره مشتمل بر مباحث انتقادی سیاسی بود روزنامه اختر در مدت انتشار مخصوصاً در دوره ناصرالدین شاه بارها توقیف شده و ورودش به کشور ممنوع اعلام می شد. به دلیل پرداختن روزنامه اختر به مسائل و مشکلات روز خیلی زود مورد توجه مردم و روشنفکران جامعه قرار گرفت، روزنامه اختر نشریه‌ای مترقی بود که نقش بزرگی در بیداری ایرانیان داخل و خارج از کشور داشته و همچنین در تحولات و جریاناتی که به انقلاب مشروطیت ایران منتهی شد تاثیرگذار بود. در نهایت با کوشش های دولتی و به دلیل سوء ظن سلطان عبدالحمید نسبت به فعالیت ایرانیان و کارشکنی‌های سید محمود خان علاء ملک روزنامه اختر در سال ۱۳۱۴ تعطیل شد و دیگر هرگز منتشر نشد.
