شهیدگاه اسم آرامگاه شهدای نبردهای شیروان و چالدران در محوطه پایگاه تاریخی و جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی است که پیکرهای شهیدان را به دستور شاه اسماعیل صفوی از فرسنگ‌ها دورتر و از میدان‌های جنگ به این محل انتقال داده‌اند و هر سنگ مزاری، نشان غیرت و همت قزلباشان و صفویان در دفاع از ایران است.
آرامگاه شهدای نبرد چالدران در «شهیدگاه اردبیل»/ اینجا هنوز صدای چکاچک شمشیرها می‌آید!
به گزارش صاحب دیوان به نقل از میراث آریا، شهیدگاه اردبیل که امروزه آیین‌ها و برنامه‌هایی همچون نماز عید فطر و قربان و عزاداری‌های تاسوعا و عاشورای حسینی در آن اقامه و برگزار می‌شود، از قداست و حرمتی تاریخی برخوردار است و کشف و بیان ناگفته‌ها و ناشناخته‌های آن به تحقیقات و پژوهش‌های علمی و عمیق نیاز دارد.
به شهادت تاریخ، شیخ صفی‌الدین اردبیلی و شاه اسماعیل صفوی به عنوان سلسله جنبان صفویان، با ایجاد حکومت شیعی و وحدت مردمی در ایران، نقش بارزی در سرنوشت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشورمان داشته‌اند و این کار سبب اتحاد اقوام ایرانی در برابر هجوم و قشون‌کشی بیگانگان شده است.
جنگ چالدران، نخستین نبرد ایران (در زمان صفویان) با دولت عثمانی بوده و در ۲ رجب ۹۲۰ ه.ق مصادف با ۲۳ اوت ۱۵۱۴ میلادی در نزدیکی شهرستان چالدران در شمال غربی ایران رخ داده و سپاهیان عثمانی به فرماندهی سلطان سلیم اول، بر سپاه صفوی به فرماندهی شاه اسماعیل اول فائق آمده‌اند. نبرد شیروان نیز در ۱۵۴۷ میلادی با حمله صفویان به شیروان به عنوان نخستین جنگ شاه اسماعیل صفوی، رهبر طریقت صفویه روی داده و با پیروزی قاطع صفویان و الحاق شیروان به ایران همراه بوده است.
اکنون سنگ قبرهای سنگین، کوچک و بزرگ با نقوش و خطوطی از کلام وحی، حدیث و اشعار ادبی در جای جای شهیدگاه دیده می‌شود. اغلب این سنگ‌ها بر روی مزارهای مربوطه و بعضی نیز جدا از مزارها و در کنار دیوار محوطه بر روی سکوهایی قرار گرفته‌اند. می‌گویند نام شهیدگاه را شاه اسماعیل صفوی بر این مکان نهاده است، مکانی مقدس در قلب شهر اردبیل و در جوار مرقد و مزار شیخ صفی‌الدین اردبیلی و خود شاه اسماعیل که همواره مورد توجه و تکریم مردم و بازدیدکنندگان داخلی و خارجی بوده و هست.
با صبا در چمن لاله سحر می‌گفتم/ که شهیدان که‌اند این همه خونین کفنان
آدمی به محض ورود به محوطه شهیدگاه، گویی صدای چکاچک شمشیرها و شیهه اسب‌ها در مقابل غرش توپ‌ها و باروت تفنگ عثمانی را می‌شنود و غبار برخاسته از یورش جنگاوران و تاخت و تاز سوارها را می‌بیند.
هرچند مجموعه آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی از گذشته‌های دور به عنوان نگین میراث‌فرهنگی این استان خودنمایی می‌کند، اما بنا بر نظر کارشناسان، محوطه شهیدگاه آن، در سال ۱۳۷۸ در حین حفاری محدوده بقعه شیخ صفی‌الدین، با مشاهده تعدادی سنگ قبر با حکاکی و کتیبه‌های عهد صفوی کشف و زیر سنگ مزارها، پیکرهای شهدای جنگ چالدران، پیچیده در یراق اسب‌ها مشاهده شد.
گرچه در گرداب خون، خوابیده آرام و خموش/ با نوای بینوایی، بس نوا دارد شهید
سنگ قبرها به منزله لاله‌های رُسته بر مدفن خونین کفنان چالدران و شیروان هستند که هرچند مذمت باد و بوران و گذشت روزگاران، کناره‌های آنها را سوهان زده و رنگ از رخسار خطوط و نقوش و نگاره‌های گل و گلدان و اشکال ادوات جنگی آنها برگرفته است، اما سکوت و ابهت هر سنگ مزار، عزت و عظمت شهید خفته در زیر یا اطراف آن را فریاد می‌زند و آدمی را به کرنش و احترام برمی‌انگیزد. بر فراز برخی سنگ مزارها که در کنار دیواره محوطه شهیدگاه قرار گرفته‌اند، شناسنامه‌هایی شبیه قاب عکس نصب شده که حاوی مشخصات و تاریخ وفات متوفی، وضعیت سنگ قبر از حیث سلامت و شکستگی و حکاکی‌های روی آن است.
بی شک این بلاجویان دشت کربلایی و سبُک روحان عاشق، نزد شاه اسماعیل صفوی ارج و قرب والایی داشته‌اند که شاه از بابت احترامی که به آنها قائل بوده، پیکرهای سربازان، افسران و رزم‌آوران خود را از منطقه چالدران، با عزت و احتشام به اردبیل و محل استقرار حکومت صفویان انتقال داده است.
در فضای خاموش و سنگین شهیدگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، یک سنگ مزار بزرگ که گفته می‌شود، مزاری خانوادگی است، دیده می‌شود و گویی از هر سنگ مزار شهیدگاه نجوایی به گوش می‌رسد که «هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق/ ثبت است بر جریده عالم بقای ما»
مسئول موزه‌های استان اردبیل می‌گوید: شمار سنگ مزارها مشخص نبوده و نیست؛ اما ژاک دومورگان محقق و باستان‌شناس فرانسوی که در ایران برای نخستین بار نفت و چندین مکان و اثر باستانی را کشف کرده بود، در سال ۱۳۰۷ شمسی مصادف با ۱۳۰۴ قمری، عکسی از ضلع شرقی شهیدگاه تهیه کرده که نشان می‌دهد، تعداد سنگ قبرها بسیار بیشتر از شمار کنونی بوده است.
ملکه‌گلمغانی زاده معتقد است شهیدگاه، روزگاری وسیع‌تر و بزرگ‌تر از محوطه فعلی بوده و به مرور زمان متصرفاتی از هر سو همچون مدرسه پوراندخت در سال ۱۳۲۲ در محدوده آن ساخته شده است و به نوشته باباصفری در کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ»، ۶ قطعه از این مزارها را نیروهای ارتش سرخ شوروی از بین برده‌اند.
جنس سنگ مزارهای شهیدگاه، اغلب مرمر یا خارای سیاه است. گفته می‌شود سنگ قبرهای سیاه، متعلق به مزار قزلباش‌ها (قشون عشایری و ایرانی دوره صفویان) بوده و نقوش و خطوط روی آنها همچنان به بازخوانی و تحقیقات جامع و کامل نیازمند است.
به گفته مسئول موزه‌های استان اردبیل شهدای شهیدگاه در اصل قزلباشان، صاحب منصبان و نظامیان و مقامات عالی رتبه صفویه بوده‌اند و بعدها در دوره قاجار نیز چهره‌ها و شخصیتهای شاخصی در آن مکان به عنوان آرامگاه عمومی به خاک سپرده شده‌اند.
گلمغانی‌زاده با بیان اینکه در ادوار مختلف تغییراتی در محوطه شهیدگاه روی داده است، می‌گوید: در دوره پهلوی از سنگ قبرها برای ساخت بناهایی از قبیل پادگان اردبیل استفاده شده است. اکنون هم هر چند برخی سنگ قبرها در جایگاه اصلی خود یعنی بر روی مزارهای مربوطه قرار ندارند، اما تلاش می‌کنیم حداقل شکل اولیه سنگ‌ها حفظ شود.
کشف واقعیت‌ها ادامه دارد
به گفته این کارشناس میراث‌فرهنگی، ادوات جنگی به دست آمده از حفاری برخی مزارها، هم بیانگر ارج و اهمیت قهرمانان و جانفشانان وطن نزد مردم و سلاطین صفوی بوده و هم نشانگر تفاوت توان رزمی نیروهای صفوی با عثمانی‌هاست.
گلمغانی‌زاده اضافه می‌کند: هم محوطه شهیدگاه و هم کل مجموعه آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی به تحقیقات و پژوهش‌های جامع و عمیق نیاز دارد تا وقایع و ناگفته‌های تاریخی دیگری به دست آید.
او یادآور می‌شود: به گواهی تاریخ، عثمانی‌ها به توپخانه‌ها و ادوات پیشرفته‌تر از سلاح‌های صفویان مجهز بوده‌اند و می‌توان ادعا کرد که نقش فداکاری‌ها و ایثارگری‌های نظامیان ایرانی بیش از توان زرهی و تسلیحاتی آنان، زمینه‌ساز مقاومت و پیروزی در نبردها بوده است.
مدیر موزه‌های استان اردبیل معتقد است نه تنها شهیدگاه بلکه کل مجموعه تاریخی و جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی از غربت رسانه‌ای رنج می‌برد و با وجود اینکه رسانه‌های مختلف درصدد معرفی و احیای آن برآمده‌اند، اما باز هم جا برای کار بسیار است و هر چقدر در این زمینه تلاش شود، کم است.
گلمغانی‌زاده تصریح می‌کند: سبک و ویژگی هنرهای بکار رفته در معماری، سازه‌ها و بخش‌های مختلف مجموعه آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی به قدری چشم‌نواز و ارزشمند است که هر چه در این رابطه کتاب و مقاله چاپ شود، باز هم ادای دین نخواهد شد.
مدیر موزه‌های استان اردبیل ادامه می‌دهد: گستره مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، بیش از مقدار فعلی بوده به طوری که در گذشته، به بخش بزرگی شهیدگاه اطلاق می‌شده است و اگر امروز نیز حفاری‌هایی در زیر ساختمان‌های نزدیک به آرامگاه شیخ صفی‌الدین صورت بگیرد، چه بسا آثاری تاریخی از دوره صفویان و حتی قبل از آن به دست آید.
او می‌گوید: شهیدگاه در دیدگاه مردم اردبیل از جایگاه خاصی برخوردار است و مردم به آن، حرمت و احترام ویژه‌ای قائل هستند به طوری که سال‌ها قبل، حجاج پیش از عزیمت به خانه خدا این مکان را زیارت می‌کردند و اکنون این رسم برچیده شده اما مردم، در روز عرفه در شهیدگاه حضور می‌یابند و اغلب به ویژه بانوان به زیارت این مکان می‌شتابند و این رسم و سنت از سالخورده‌ها به جوانان منتقل می‌شود.
بی‌حرف و ادعا به شهادت رسیده‌اند/ گمنام و در خفا به شهادت رسیده‌اند
به هر دوره سیاسی و اجتماعی ایران که نگاه می‌کنیم، رشادت و ایثار ایرانیان در مقابل یورش خارجی‌ها مشهود است و در همه ادوار گذشته به مصادیق دفاع مقدس برمی‌خوریم و هر زمان که با سنگ مزار شهیدی از اعصار گذشته یا معاصر مواجه می‌شویم، حس غیرت و آزادگی وجودمان را فرا می‌گیرد و به احترام او می‌ایستیم.
گزارش از عیسی پاشاپور
