یکی از موضوعات مهم در تاریخ آذربایجان که نیاز به تحلیل و واکاوی عمیق دارد موضوع حکومت ملی آذربایجان و استقرار یک ساله فرقه دموکرات بر حاکمیت آذربایجان است که پس از خفقان و حبس های سیاسی و قتل های روشنفکران و نویسندگان در دوره رضاشاه پهلوی در آذربایجان تشکیل شد و بخشی از مردم را توانست همراه کند و بخشی را فراری داد و در نهایت با سیاست دولت قوام منحل گردید و عده بسیاری را مقتول و جمع کثیری آواره کرد.
به همین سبب و به مناسبت 21 آذرماه سالروز استقرار و انحلال حکومت فرقه دموکرات بر آذربایجان اسنادی را از آرشیو ملی ایران تقدیم دیدگاه پژوهشگران محترم میداریم.
سید جعفر پیشه وری در سال 1309 پس از بازگشت از باکو به ایران به جرم تبلیغ و عضویت در فرقه اشتراکی به دهسال زندان انفرادی محکوم شد.وی پس از آزادی در 12 شهریورماه 1324 فرقه دموکرات آذربایجان را با حمایت دفتر سیاسی کمیته مرکزی اتحاد شوروی تشکیل داد.
در تاریخ 21 آذرماه 1324 مجلس ملی در تبریز تشکیل و سید جعفر را به عنوان باش وزیری انتخاب کردند. پیشه وری کابینه ای را بعنوان وزیرلر هیاتی تشکیل میداد.
حکومت ملی زبان رسمی را در مکاتبات اداری ترکی اعلام میکند و تمامی مکاتبات اداری به زبان ترکی نوشته میشوند زبان ترکی این مکاتبات کاملا زبان محاوره رایج در تبریز بود و هیچ کسی مجاز به استفاده از لهجه های باکو و منطقه قفقاز نبود.
حکومت ملی مدیریت مالی را از بانک ملی ایران شعبه تبریز انجام میدهد ابتدا حسابی در بانک ملی با امضاهای سید جعفرپیشه وری و میرزاعلی شبستری و صادق پادگان افتتاح میکنند بعدها خروج پول از تبریز را توسط بانک ملی قدغن میکند و دستور به بازگشایی بانک آذربایجان میدهد.
در برخی از شهرستان ها فرماندارها محکمه های صحرایی و اعدام افراد اقدام می نمودند.پیشه وری این اقدام فرمانداران را خودسرانه و اعدام افراد را بدون اذن رییس عدلیه مرکزی را قدغن میکند
از جمله تصمیمات کابینه فرقه تاسیس مدرسه حقوق و سیاست در تبریز و اقدام به آسفالت معابر تبریز بود.
وزارت فرهنگ فرقه اقدام به چاپ تقویم مخصوص نموده بود.
فرقه ای ها تصمیم میگیرند که به حکومت خودمختار کردستان که در مهاباد تاسیس شده بود کمک مالی کنند.همچنین برای بازماندگان ستارخان سردارملی و باقرخان سالارملی مستمری تعیین میکنند
بامذاکرات دولت قوام با طرف های خارجی بخصوص با شوروی و سازمان ملل مقرر میشود قوای نظامی شوروی مستقر در شهرهای آذربایجان از فروردین ماه 1325 ایران را تخلیه نمایند.و پیشه وری برای مذاکرات به تهران سفر میکند با هیاتی که به ریاست مظفرفیروز بود چندین روز به مذاکره میگذرد اما نتیجه ای حاصل نمیشود و مقرر میشود ادامه مذاکرات با سفر هیات دولت مرکزی به تبریز انجام شود این مذاکرات بصورت بیانیه ای به امضای طرفین مظفر فیروز و سید جعفر پیشه وری می رسد و عناوین وزارت خانه تبدیل به ادارت کل می شوند به طور مثال عنوان باش وزیری حذف و مقرر می شود دکتر سلام الله جاوید بعنوان استاندار آذربایجان به تبریز بیاید.
پس از تخلیه قوای نظامی شوروی از تبریز دولت مرکزی در نیمه دوم ۱۳۲۵ برای اعاده حاکمیت خود در آذربایجان نیروی نظامی روانه کرد و فرقه دموکرات از هم پاشید و پیشه‌وری پس از واگذار کردن رهبری فرقه در ۱۹ آذر به محمد بی‌ریا، چند روز قبل از سقوط کامل فرقه دموکرات به همراه چند تن از دیگر رهبران فرقه که انبوهی از فعالان این جنبش که بعداً به آنان پیوستند به شوروی پناه برد و در باکو اقامت گزید و در انجا در سانحه رانندگی فوت کرد.بعد از انحلال فرقه دولت مرکزی تمامی حساب های فرقه را به حساب خزانه داری کل ارسال میکند.حتی از طریق سفارت ایران در شوروی از آوارگان و پناهندگان پول هایی که احتمالا باخود برده باشند خواسته میشود که به ایران بازگردانند و اموال سرکردگان فرقه مصادره میشود و حکومت یکساله فرقه دموکرات به پایان میرسد.
