به گزارش صاحب دیوان، مردم آذربایجان شرقی نیز همچون سایر مردم ایران، از ایام قدیم رسم و رسوماتی خاصی را در چهارشنبه آخر سال داشتند که به ان «آخیر چرشنبه» گفته می‌شود. رسوم آخیر چرشنبه مختص این منطقه است.
در ادبیات آذربایجان، چهارشنبه ماه آخر سال با عناصر اربعه اسم‌گذاری شده است. نخستین چهارشنبه اسفندماه، بنام «یئل چرشنبه‌سی» یعنی (چهارشنبه باد) نام دارد که به آن «چیلله قووان» (چهارشنبه‌ای که چله زمستان را از شهر فراری می‌دهد) و یا «یالانچی چرشنبه» (چهارشنبه دروغین) نیز گفته می‌شود. چهارشنبه دوم، بنام «توپراق چرشنبه سی» به معنای چهارشنبه خاک نام دارد که به آن «کوله چرشنبه» (چهارشنبه کوتاه) نیز گفته می‌شود. سومین چهارشنبه، بنام «اود چرشنبه سی» یعنی چهارشنبه آتش نام گذاشته شده است که به «موشتولوقچی چرشنبه» (چهارشنبه پیام آور) نیز مشهور است؛ و در آخر، چهارشنبه چهارم که همان چهارشنبه سوری است که به آن «سو چرشنبه سی» یعنی چهارشنبه آب گفته می‌شود و به زبان عامیانه به آن «آخیر چرشنبه» می‌گویند.
بیشتر مراسمات و رسومات چهارشنبه‌سوری آذریبایجانی‌ها در همین چهارشنبه چهارم اجرا می‌شود. یک روز قبل از آخیر چرشنبه، خانواده‌های آذربایجانی به بازار (چرشنبه بازاری) می‌روند و طبق رسوماتشان، خرید می‌کنند. از جمله رسومات قدیمی آخیر چرشنبه در آذربایجان شرقی، پریدن از روی آتش (اوتدان آتیلماق)، بازی تخم مرغ (یومورتا چاقیشدیرماق)، پختن گندم بو داده (قورقا)، شال انداختن (قورشاق ساللاماق یا شال ساللاماق)، طبق کشان برای عروس (طاباق آپاردی)، آجیل چهارشنبه (چرشنبه یئمیشی)، هدیه چهارشنبه‌سوری برای دختران و نوعروسان (چرشنبه لیک آپارماق)، مراسم آب، فال‌گوش ایستادن و … است.
در ایام قدیم، در آخیر چرشنبه، اهالی خانه، در پشت‌بام خانه خود آتش روشن می‌کردند و اتمامی هل خانه با خواندن “آتیل ماتیل چرشنبه، بختیم آچیل چرشنبه” از روی آتش می‌پریدند. این رسم امروزه نیز انجام می‌شود، در پشت‌بام، کوچه و محلات اهالی باهم آتش روشن می‌کنند و این رسم را اجرا می‌کنند.
اتیل ماتیل چرشنبه / بختیم آچیل چرشنبه
آغریم اوغروم تؤکولسون / اودا توشوب کول اولسون
یانسین اَلُو ساچیلسین / منیم بختیم آچیلسین
آغیرلیغیم، اوغورلوغوم گِئت / قادا بالام، یورقونلوقوم گِئت
از دیگر رسومات آخیر چرشنبه، «یومورتا چاقیشدیرماق» (بازی تخم‌مرغ) است. زنان خانه با پختن تخم‌مرغ و رنگی کردن آنها با پوست پیاز قرمز یا وسایل دیگر، آنها را بین کودکان و جوانان پخش می‌کنند. تا بازی «یومورتا چاقیشدیرماق» را اجرا کنند. نحوه بازی بدین شکل است که کودکان و جوانان به دور هم جمع می‌شوند و تخم‌مرغ‌های رنگی خود را به یکدیگر می‌زنند تا ببینند کدام‌یک زودتر می‌شکند. کسی که تخم‌مرغش می‌شکند بازنده است و باید آن را به فرد برنده بدهد.
از دیگر کارهایی که زنان آذربایجانی در آخیر چرشنبه انجام می‌دادند، درست کردن گندم بو داده (قورقا) است. در بعضی از محلات قدیمی آذربایجان، ریش سفید فامیل هنگام برپا کردن آتش در پشت‌بام، یک دایره‌ای می‌کشیدند و قورقا ها را داخل آن پخش می‌کند و شروع به دعا می‌کردند و پس از دعا، یک مشت از آن برداشته و با نیت روزهای خوش برای همه از خدا، آنها را به سوی آسمان پرت می‌کند و می‌گفتند: بودا قوشلارین پایی (این هم سهم پرندگان). این رسم امروزه خیلی کمرنگ شده و در معدود مناطقی از آذربایجان اجرا می‌شود.
«قورشاق ساللاماق» و یا «شال ساللاماق»، نیز از رسومات قدیمی است که توسط کودکان و نوجوانان انجام می‌شد. در این مراسم، یک شال یا دستمال را به یک چوب گره می‌زدند و آن را از روزنه‌ای که در سقف خانه‌های قدیمی بود، به داخل خانه می‌آویختند. صاحب‌خانه نیز درون آن شال، تحفه‌ای مثل چرشنبه یئمیشی (آجیل چهارشنبه سوری) یا جوراب و پول و … می‌گذاشت و می‌گفت: «چک الله مطلبو وئرسین» (شال رو بکش بالا که خداوند آرزویت را برآورده سازد). هر چیزی که در شال گذاشته می‌شد مفهوم خاصی داشت؛ نان نشانه‌ی نعمت، شیرینی نشانه شیرین کامی و شادمانی، انار نشانه کثرت اولاد در آینده، گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و بردباری در برابر دشواری‌ها، کشمش نشانه پرآبی و پربارانی سال نو و سکه نقره نشانه سپیدبختی است. البته این رسم در همدان، زنجان و اردبیل نیز اجرا می‌شد؛ اما امروزه خانه‌ها جوری ساخته شده‌اند (بخصوص در شهرها) که دیگر امکان اجرای مراسم زیبای «شال ساللاماق»، مقدور نیست.
«گلین چرشنبه لیکی» از دیگر رسومات مردم آذربایجان است که امروزه نیز اجرا می‌شود. در آخیر چرشنبه، به خانه عروسی که تازه به خانه بخت رفته از طرف پدر و مادرش، چهارشنبه لیک برده می‌شود که شامل لباس نو یا پارچه برای عروس، پیراهن برای داماد، آجیل چهارشنبه سوری، شیرینی و میوه و غذایی مانند پلو یا کوفته.
از دیگر رسم های مناطق آذربایجان، خرید «چرشنبه یئمیشی» هست که یک روز قبل آن را از بازار می‌خرند و شامل مغز گردو، بادام، فندق، کشمش، نخود و …هست.
در ایام قدیم، در روز چهارشنبه آخر سال، دختران و پسران مجرد و دم بخت، در روستاها از منافذ پشت بامها و دیوارها و در شهرها از پشت درها، «فال گوش» می ایستادند تا سخنان افراد داخل خانه ها را بشنوند و نیتها و خواسته هایی که درذهن داشتند را از روی حرف آنها تعبیر کنند. اهالی خانه ها چون این رسومات را می دانستند، از این رو در این روز در خانه‌ها حرفهای دلنشین و زیبا بینشان رد و بدل می شد تا باعث شادی و دلگرمی شنونده شود.
همچنین در دوران قدیم، بعضی از زنان آذربایجان، صبح روز چهارشنبه، پیش از طلوع آفتاب به سر چشمه‌ها و رودها می‌رفتند و با خواندن «دیش آغریمی، باش آغریمی، قادامی، بلامی، هامیسین بو سو آپارسین»، هفت بار از روی آب می‌پریدند و آروز می‌کردند تا هر نوع بیماری و بلایی از آنها دور باشد.
برخی از مردم نیز از بالای پشت بام خانه‌هایشان روی رهگذران کمی آب یا گلاب می‌پاشند و معتقد بودند این کار زندگی پر سعادتی را برای آنها به ارمغان می‌آورد.
این روزها برخی از این رسومات قدیمی «آخیر چرشنبه» آذربایجان، همچنان پابرجاست و در شهرها و بخصوص در روستاها اجرا می شود؛ اما تغییر سبک زندگی امروزی بخصوص در شهرهای بزرگ باعث شده است تا برخی از این رسومات به فراموشی سپرده شود.
