یحیی بن على خطیب تبریزی در سال ۴۲۱ هجری قمری در شهر تبریز دیده به جهان گشود. از دوران کودکی او هیچ‌گونه اطلاعی در دست نیست. تمام مورخان احوال و گذران حیات او را بعد از آمدن او به شهر مرالنومان سوریه شرح داده‌اند.
به گزارش صاحب دیوان به نقل از میراث آریا، خطیب تبریزی رنج این راه دور و دراز را بی‌خود تحمل نکرد، چرا که هنگامی که نسخه‌ای از کتاب التهذیب ازهری به دست او رسید برای فراگیری آن نزد ابوالعلا معری پیاده عازم شام شد.
او بیش از دو سال (میان سال‌های ۴۴۳-۴۴۶ ق) نزد ابوالعلاء ماند و علاوه بر تهذیب، برخی دیگر از آثار لغوی و ادبی از جمله غریب الحدیث ابوعبید (د ۲۲۴ ق) و اصلاح المنطق ابن‌سکّیت (د ۲۴۴ ق) را از او فرا گرفت.
خطیب خود نقل کرده است که روزی در مجلس درس ابوالعلا، یکی از همسایگان او در تبریز وارد مسجد شد و او با اجازه و خواست ابوالعلا با او دیدار و گفت‌وگو کرد. پس از بازگشت به مجلس درس، ابوالعلا از او می‌پرسد: «این چه زبانی بود که با او گفت‌وگو کردی؟» خطیب پاسخ می‌دهد: «زبان آذربایجان». ابوالعلا می‌گوید: «زبان شما را نفهمیدم، اما هرچه گفتید به خاطر سپردم؛ آنگاه ابوالعلا آنچه را گفته بودند، بی‌کم‌وبیش باز می‌گوید.»
خطیب تبریزی در سال ۱۰۸۳- ۱۰۸۲ میلادی در میان علمای عرب، اولین بار به سقت الزند تأليف معلم خود ابوالعلا مری شرح نوشت. او نه فقط یک دوست صمیمی و معلم ارزنده‌ای برای خطیب شده بود، بلکه از نظر دارا بودن مال، حامی بزرگی برای خطيب به شمار می‌رفت و به او کمک‌های مادی می‌کرد.
پروفسور محمود اوف یکی از معلمان خطیب تبریزی بود که در سال ۱۰۵۷ پس از وفاتش، خطيب به جای او اولین و بزرگ‌ترین شخصیت علمی بود و بعد از او بیشتر در تبریز نماند و هوس ملاقات و مباحثات با علمای بزرگ او را دوباره به سوریه کشاند. خطيب در این سفر از دانشمندان نامی عرب مانند ابن برهان، على رقی ابن داهان، سلیم راضی، درس علوم و الهيات فرا گرفت. خطیب تبریزی در سال ۱۰۶۴ به دمشق رفت و در آن جا باب آشنایی و دوستی را با مورخ نامی خطیب بغدادی باز کرد.
خطیب سرانجام به استادی مدرسۀ نظامیه منصوب شد و در آنجا به تدریس علوم ادبی رایج آن زمان چون نحو، لغت، عروض و قافیه پرداخت. علاوه بر این، مدتی نیز مسئولیت کتابخانۀ مدرسۀ نظامیه را عهده‌دار بود.
خطیب تبریزی شاگردان بسیاری داشت که مشهورترین آنان جوالیقی (د ۵۳۹ ق / ۱۱۴۴ م) نویسندۀ کتاب المُعَرَّب است که جانشین استاد خود در مدرسۀ نظامیه شد، برخی دیگر از کسانی که نزد خطیب علم آموختند، عبارتند از محمد بن ناصر سلامی (د ۵۵۰ ق / ۱۱۵۵ م)، ابوالحسن سعد انصاری بَلَنْسی (د ۵۴۱ ق / ۱۱۴۶ م)، ابوالسعادات هبة الله بن علی معروف به ابن‌شجری (د ۵۴۲ ق)، ابوالفضل یحیی بن حَصْکَفی (د ۵۵۱ ق)، ابوطاهر سِنْجی (د ۵۴۸ ق) و ابوطاهر سِلَفی.
شعر
خطیب شعر نیز می‌سرود. برخی منابع تصریح کرده‌اند که او در سرودن شعر موفق نبود و برخی نیز شعرش را خوب و دل‌نشین وصف کرده‌اند، اما با تـوجه به مقدار اندکی کـه از سروده‌های خطیب، بیشتـر مربوط به زمان اقامتش در بغداد، در دست است، نمی‌توان داوری درستی در خصوص توان شاعری او داشت. باخرزی قصیده‌ای (۷۲ بیت) از خطیب در ستایش خواجه نظام‌الملک (۴۰۸- ۴۸۵ ق)، فتح خَرْشَنه، و اسارت فضلون نقل کرده است. ابن‌خلکان نیز برخی از اشعار او را در ضمن ارائه شرح حالش آورده، ازجمله ۱۱ بیت که خطیب در پاسخ به عمید فیاض سروده است. به‌جز آقابزرگ که به دیوان خطیب تبریزی اشاره کرده، اطلاع دیگری از این دیوان در دست نیست.
آثار
خطیب چند شرح مهم بر اشعار کهن عربی نوشت و علاوه بر آن، سروده‌های برخی شاعران عباسی را تفسیر کرد. برخی شرح‌های او در دانشگاه الازهر به عنوان منبع درسی مورد نقد و بررسی قرار می‌گرفت. به جز شرح شعر، موضوع اصلی تحقیقات او دستور زبان و واژه‌نگاری بود.
خطیب تبریزی سرانجام سال ۵۰۲ در بغداد درگذشت، در مراسم تشييع و دفن خطیب تبریزی مردم بغداد شرکت داشتند و او را در قبرستان باب آبراز بغداد به خاک سپردند.
