در میان روشهای مختلفی که برای ارتباط فرهنگی، هنری، علمی و آموزش حفظ آثار و میراث ملموس و ناملموس صورت می گیرد نقش موزه ها انکارناپذیر است. در این مقال به مناسبت روز جهانی موزه (18 می، برابر با 28 اردیبهشت) یکی از موزه های تبریز را که موزه مادر است و همه ی موزه های تبریز از دل این موزه متولد شده اند را معرفی می کنیم:
موزه آذربایجان
فاطمه مویدی/ اختصاصی صاحب دیوان/ ساخت این موزه در سال 1336 شروع شد و 1341 افتتاح شده است. آندره گدارطراح نقشه این موزه و اسماعیل دیباج رسم کننده نقشه و ناظر ساخت این بنا می باشد.
این موزه صرفا موزه باستان شناسی نبوده است و قبلا به موضوعات مختلفی در این موزه پرداخته شده بود. وقتی این موزه افتتاح شد در منطقه ی شمالغرب ایران اولین موزه بوده و بنابراین نامش را موزه آذربایجان گذاشتند، جزء موزه های ملی محسوب می شود و دومین موزه ملی ایران بعد از موزه ایران باستان تهران می باشد.
بعد از مدت زمانی که موضوعات مختلفی در این موزه بوده حتی موضوعاتی نظیر قاجار، مشروطه، سکه و… یعنی موزه درهمی بود از 25 سال پیش دیگر تفکیک شده و موضوعات مختلف از آن جدا شده است و هم اکنون صرفا شاخه باستان شناسی را در خود نگهداری می کند. موزه ملی است و از کل سایت های باستان شناسی کشور، ما می توانیم هر اشیائی داشته باشیم و به نمایش بگذاریم.
مسیر بازدید این موزه از سمت راست است (تمامی موزه های ایران راست گرد می باشد) و از سه طبقه تشکیل شده است:
1.طبقه همکف (دوران ایران باستان)
2.طبقه اول (دوران ایران اسلامی)
3.طبقه زیرزمین (بخش نمایشگاهی موزه که براساس موضوعات مختلف تاریخی در حال چرخش و تغییر می باشد)
شاخص ترین اشیاء طبقه همکف:
1. سمت راست در انتهای سالن جسد مرد و زنی است که در کنار هم آرمیده اند و این اجساد از سایت موزه عصرآهن به این موزه انتقال یافته است. این تمدن که در واقع از محوطه پشت مسجد کبود بدست آمده مربوط به هزاره ی اول قبل از میلاد حدود 3500 سال پیش است. یعنی نشانگر تمدن و زندگی حدود 3500 ساله ی شهر تبریز می باشد. سال 78 این مجموعه بصورت اتفاقی براثر حفاری پیدا شد، گورستانی با حدود 40 قبر که متعلق به دوره عصرآهن می باشد.
این نمونه به دلیل شرایط منحصربفرد بودنش بصورت بلوکه از زمین جدا شده و بدون اینکه اجساد جابجا شود با هزینه بالا به حالت فیکس توسط جرثقیل به این موزه منقل شد و لایه های تمدن به همان حالت در این موزه باسازی گردید. اجساد متعلق به خانم و آقایی هست که عمر خانم حدود 18 سال و آقا حدود 25 سال تخمین زده شده است. نوع تدفین جنینی است و آیین قبل از اسلام را نشان می دهد (آیین میترائیسم). اعتقاد به زندگی بعد از مرگ داشتند و برای همین به همراه اجساد ظروف و غذا و زیورآلاتی هم دفن میکردند تا مرده دوباره از این اشیا استفاده کند.
2. سنگ بسم الله
از اشیای شاخص دیگر طبقه همکف می باشد که توجه هر بیننده را به خود جلب میکند. و در انتهای سالن به دیوار نصب شده است. حدود 3 هزار کیلو وزن دارد در ابعاد 130در180سانتی متر.
این کتیبه در سال 1270 ه.ق در شهر قاهره مصر توسط محمدعلی قوچانی معروف به میرزا سنگلاخ ساخته شده است. و جنس آن از سنگ مرمر یکدست سفید می باشد.
هنرمند حدود 8 سال روی این اثر کار کرده بود و آن را برای نصب در حرم مطهر حضرت محمد در مدینه در نظرداشت که قول کمک هزینه و انتقال آن را از پادشاه وقت عثمانی گرفته بود. اما بعد از اتمام کار پادشاه عثمانی سر حرف خود نماند و چون هزینه انتقال به مدینه بسیار بود کتیبه به آنجا فرستاده نشد.
به همت و خرج میرزا جعفرخان مشیرالدوله و میرزا عبدالرحیم خان از طریق دریا و خشکی با زحمت فراوان از راه نخجوان و ایروان به تبریز آمده و در اولین فرصت نام پادشاه عثمانی از روی این اثر توسط خود هنرمند پاک شد. در تبریز میرزا درخواست کمک از ناصرالدین شاه می کند تا کتیبه درحرم امام رضا نصب شود. ولی میرزا در اثر بیماری در سال 1294 ه.ق در سن 110 سالگی فوت می کند و جسدش در بقعه سید ابراهیم واقع در محله دوچی دفن و کتیبه را در کنار قبرش بردیوار نصب می کنند و نهایتا این اثر در سال 1372 ه.ش به موزه انتقال می یابد.
شاخص ترین اشیای طبقه اول:
1.قفل رمز دار مربوط به دوره سلجوقی:
این قفل از قفل های ثابت بوده و بر روی صندوقچه ای احتمالا فلزی نصب بوده است.
نام سازنده آن در حاشیه پایینی بصورت عبارت (عمل محمود بن محامد اصفهانی نه ثسو) حک شده است.
کلمه ثسو به ابجد عبارت است از “566” که سال ساخت قفل را نشان می دهد. این قفل در ابعاد 3/9در 25 سانتی متر دارای چهار عقربه یا بادامک می باشد که اطراف آن به 16 قسمت تقسیم شده و در روی هر کدام یک حرف به خط کوفی حک شده است. این تقسیم بندی ضریب اطمینان و ایمنی قفل را بالا برده و تا جایی که با حساب ریاضی و با به توان 4 رساندن عدد 16 می توان گفت که این قفل 65536 تا رمز می خورد. این قفل در سال 1355 ش در منطقه ضحاک در دامنه جنوب غربی سهند در شمال شرقی شهرستان عجب شیر کشف شده است.
2. کامل ترین مجموعه سکه ها
سمت چپ سالن متعلق به سکه های دوره های تاریخی می باشد که از دوره هخامنشی تا دوره قاجار در این مجموعه سکه به نمایش گذاشته شده است و سیر تکامل سکه و هنر ضرب سکه را به ما نشان می دهد. در این مجموعه تماما سلسله ها باز شده و به ترتیب پادشاهان سلسله به همراه محل حکومت و طول حکومت و سکه مربوط به خود به نمایش گذاشته شده است که یک مطاله باز از سلسله های تاریخی را برای ما نشان می دهد. همچنین در این مجموعه مهر ها و تاریخ آن نیز مورد بازدید قرار گرفته است.
