محمّدامین سلطان القرّائی/”صاحب دیوان” آذربایجانین تاریخ و کولتور درگی سی
بو مقاله نین یازیمین دان آماج ، شمشیر و قلم صاحبینین ان قدیم و نفیس الیازما نسخه سی ، شاه اسماعیل صفوی “خطایی” – نین تای سیز کلیاتی نین تانیتیمی دیر. کی قیسا یاشامینا باخمییه راق ، بو بؤلگه نین تاریخ ، جغرافیا ، کولتور و ادب طالعینین یؤنه تمه سینده لاپ شایسته ، لایق و بؤیوک ائتگی سی اولموشدور .
اول پری کیم ، بو جهاندا حسنونون همتاسی یوخ سرو رعنانون انون تک قامت و بالاسی یوخ
گئجه ــ گوندوز،من اونون هجرینده یانماقدیرایشیم نئیله ییم کیم، اول مهین مندن یانا پرواسی یوخ
اؤیمه ای واعظ منه جنّات عدنون باغینی کیم اونون یارون اوزو تک بیرگل حمراسی یوخ
قیلما ای زاهد منه ، زولفون سئورسن اؤزگه طعن هانسی عاشق دیر،کیم اوندان باشدا بیرسئوداسی یوخ
گرچی چوخدور دنیادا عشّاقی اول ماهین ، ولی بو “خطایی” خسته تک بیر عاشق شیداسی یوخ
سؤزو گئدن الیازما نسخه سینین اؤنمی ، هر زاد دان چوخ راق اونون یازیمی نین قدیم لیغی و بؤیوک ارزشه مالک اولدوغون دان قایناق لانیر . نییه کی تکجه 23 ایل شاه اسماعیل صفوی نین اؤلومون دن سونرا 953 – نجو قمری ایلینده یازیلیب دیر . بو نسخه کاتب الهروی کیمی قدرتلی یازارین الیله هرات دارالسلطنه سینده 205 ورق و 408 صفحه ، صفوی یانیق دری دن اولان جلد ایله یازیلمیش صورتینه گتیریلیب دیر . سؤزو گئتمیش کلیات اوچ بولوم : نصیحت نامه ، ده نامه و سلطان خطایی دیوانیندان عبارت دیر .
نسخه نین نفاستی ، تذهیب لر، سرلوح لار، کاتیبین چوخ گؤیچک نستعلیق خطّی ، آیری نسخه لردن آرتیق اولان ایگیرمی ایکی غزل ، گینه ده یازیم زمانینین شاه اسماعیل صفوی یاشامینا یاخین اولدوغو، “سلطان القرّائی” تای سیز الیازما نسخه سینین اؤنملی مختصاتیندان ساییلیر.
مونجا جؤر ائتدین منه، نامهربانلیق دان نه سود؟ اؤلدورندن سونرا ای جان! مهربانلیق دان نه سود؟
قهرین ایله تلخ کئچدی چون کی عمروم دنیا دا یاشیم اوزدن ایسته ییبان، شادمانلیق دان نه سود ؟
بیلمزم نیچون دورور دشمنلیگون بو نوع ایلن؟ لطفونو گوسترمه ییب هم بو یامانلیق دان نه سود ؟
چونکو رحمین یوخ دورور من پیرعشقین حالینه بو جهان باغیندا ای سرویم! جوانلیق دان نه سود ؟
ای “خطایی”! دلبرین چون کیم جفا ائیلر سنه بی وفا عالمده بؤیله زندگانلیق دان نه سود ؟
“سلطان القرّائی” الیازما نسخه سینین بیرینجی بؤلومو، “نصیحت نامه” بخشی، بیر گؤیچک و دوزلو سرلوح ایله اونون اؤنونده باشلاییر. بو اینجه ، گؤزل و مذهّب سرلوحا “هو اللّه سبحانه” باشلیغی نقش باغلاییب دیر. بو بخش اون ورق و اون دوققوز صفحه ده ، اتک ده گلن بیت لر ایله باشلاییر:
سیغین فضل حقّه ای طالب راه که دوست عشقینی ائت اؤزونه همراه
توجّه قیل توجّه اول کریمه جمال انوری ذات قدیمه
توکّل قاپوسوندا سن مقیم اول طریق عشق ایچینده مستقیم اول
تفرّج اهلی اول عالمده صادق تحیّر شعلۀ دیداره عاشق
هرایش کیم دوتاسان عشقیله دوتگیل ایکی سانماغلیغی ای جان اونوتگیل
نیازمند اول مدام یول ایچره دوغری که صورت تبدیل ائدیب اولما اوغری
یقین بیل دوغرولوق دوست قاپوسیدور حقیقت عالمی نین تاپوسیدور
کیمین کیم اولمیه عذر نیازی قبول اولمز نیازی هم نمازی
کیم اول صدقیله اول اهل نیازه یول ایچینده صاف اولا شاه بازه
اؤزونو مسکنت بابینده خاک ائت بو جسمی معرفت آبینده پاک ائت
“نصیحت نامه” بؤلومونون اؤنو و سونو کامل و سالم دیر و بو بیت لر ایله سونا چاتیر:
“نصیحت نامه” یازدیم درویشانه جهانده قالماغیچون بیر نشانه
“خطایی” دردمندم بیر کمینه آنی جاق “هو” دئنیز اونون دمینه
توجّهت ، توکّلت علی اللّه قولاق چکدیم ، دئدیم عالم لره شاه
حقین فضلینه باغلاندیق ازلدن تمنّا میز دی دیدار ، لم یزل دن
“نصیحت نامه” مثنوی سینین کلامینین آماج و موضوعو، اؤز آدی ایله موافق اولاراق اولسون کی اؤیوت و نصیحت مرتبه لرین اؤز مخاطب و اوخوجولارینا یئتیرسین ؛ لاکن بعضاً حکم چیخارما و تحکّم پله لرینین ان یوخاری سینا کیمی ایره لی له نیر. امّا شاعر بعضاً ده عرفان سماسیندان اؤیوت، نصیحت، تکلیف و دینی موعظه وسیله سی ایله اؤز مخاطب و اوخوجوسونا نسبت کی خصوصاً “قیزیل باشلارا” دا شامل اولا بولر، باخیش لاری وار دیر. کی اونلارا یول گؤسترمه ژانریندا ؛ یاشاییشین قایدا قانون و عنعنه یولوندا دین معرفت لرینین اؤنده گئتمه سی ، بؤیوک لرو دین پیام چاتدیران لاری آماج لارینین انکشافی اوچون، “نصیحت نامه” مثنوی سینین یازماسی استقامتینده ال قلمه آپاریر.
“سلطان القرّائی” الیازما نسخه سینین ایکینجی بؤلومو ، “ده نامه” بخشی اونون اؤنونده گلن چوخ گؤزل ، اینجه و لطیف بیر سرلوحا مالک دیر و “کتاب ده نامه” باشلیغی اونون اورتا ترنجونده گؤستریلیب دیر. بو بؤلوم 79 ورق و 157 صفحه ده یازیلیب دیر. اولسون کی بیر ورق یا نئچه ورق بوبؤلومون آخریندن دوشوب دور. “کتاب ده نامه” بو مثنوی ایله باشلانیر :
با اسم اله فرد و یزدان رحمن و رحیم و حیّ سبحان
هر کارینی ای دل ابتدا قیل چون عهده بلی دئدین وفا قیل
تا هر بیر ایشین یئته کماله شکر ائیله جلیل ذوالجلاله
ورد ائیله ثنای مصطفانی ذکر ائیله کمال مرتضانی
تا بولا ایشین درست و کامل از فضل ائمّۀ افاضل
بس سؤیله نه بولدی حسب حالین دلشادلیغین ، غم و ملالین
عشق اهلینه تا کی پند بولسون بزم اهلی آرا پسند بولسون
“کتاب ده نامه” بؤلومو آخرده اتک ده کی بیت لر ایله سونا چاتیر. الیازما نسخه سینین بو محلّیندن بیر یا نئچه ورق دوشوب دور.
خوش قال دئدیم ای حبیب جانان بو مرده تنیم ایچینده چون جان
چوخ توکدون ایسه حلال بولسون آفت بیچاغیله دیده دن قان
جمع اولمادی دل غمینده وه ــ وه ای زلفی منیم تکی پریشان
“خطایی” دئدیغی غزل لری سئوگی، عشق و محبّت قونوسوندا “ده نامۀ” مثنوی سینین قالبینده گتیریب دیر. ائله کی عشق و عاشق لیغی ، مبادله اولونموش “اون مکتوب” – ون باش عنوانی قرار وئریب دیر. شاه اسماعیل قونونون اصلینه گئچمه دن اؤنجه ، نئچه مثنوی و قصیده ایله “ده نامۀ” منظوم رساله سینین باشلاییش مقامیندا ؛ متعال اللّه – ین ستایشینده ، پیامبر حضرت لری نین نعتی و حضرت علی و اطهار امام لار مدحینده قلم گه زدیریر. اوندان سونرا بیر بهاریّه ایله موضوعا گئچیر :
قیش گئتدی یئنه بهار گلدی گول بیتدی و لاله زار گلدی
قوش لار هامیسی فغانه دوشدی عشق اودو یئنه بو جانه دوشدی
یئر گئیدی قبای خضر پوشان جمله دیله گلدی لب خموشان
شاه اسماعیل عاشق و معشوق علاقه لر و ارتباطینی ، کلاسیک ادبیّات یازیم و قایدا قانون لار کیمی شمال شرق یئلی “صبا یئلی” – نی “ائلچی” مقامیندا گتیرماق ایله ، مبادله اولونموش اون فقره مکتوبو و بالاخره آه و قانا بوغولموش گؤز یاشلار ایله برپا ائله ییر و اونو ایلگی سی اولان مثنوی لرین کلامیله یاخشی جه تصویر ائله ییر. “خطایی” بو اثر ده اؤز یئرینده تغزّل ائله ییر و بو غزل سؤیله مه ده ؛ سئوگی، عشق و محبّت و آیریلیق موردینده قلم دولاندیریر. اثرین توفیق ، موفّقیّت و اؤنمی البتّه اونون ساده لیغی و حادثه لر و اتّفاق لارین طبیعی تصویرین دن عبارت دیر. آذربایجان ادبیّاتیندا ، “ده نامه” تورکی دیلی تاریخینده اولان مثنوی لرین ان بیرینجی و گؤرکملی اؤرنک لریندن ساییلیر. “ده نامه” مثنوی سی هابئله آذربایجان فولکلوریک و شفاهی ادبیّاتینین چوخلی بؤلومونه ده شامل اولور.
“سلطان القرّائی” الیازما نسخه سینین اوچونجو بؤلومو ، سلطان خطایی حضرت لرینین دیوانی بؤلومو 116 ورق و 230 صفحه ده یازیم صورتینه گتیریلیب دیر. بو بخشین اؤنو بیر چوخ گؤزل، اینجه، ظریف و لطیف سرلوحیله بزه نیب دیر. اونون تذهیب اولونموش ترنجونون اورتاسیندا “دیوان حضرت سلطان خطایی” عنوانی نقش باغلاییب دیر. بو بؤلومون اؤنو و سونو کامل و سالم قالیب دیر. بو بؤلوم اتک ده گلن قصیده ایله باشلاییر :
ای کی یوخدان بو جهانی وار ائدن پروردگار یئری قائم گؤی لری دوّار ائدن پروردگار
“کنت کنزاً” آیتی وصفینده اولموشدور نزول وارلیغینا “کن فکان” اقرار ائدن پروردگار
جمله بو عالمده سن گوندن داخی ظاهر ولی دیلده داییم آدینی ستّار ائدن پروردگار
مؤمنه مسکن قیلان دیر باغ جنّات نعیم کافر و منکر مقامین نار ائدن پروردگار
جمله اشیانین گؤزون در خواب ائدنده گئجه لر گؤیده کوکب لر گؤزون بیدار ائدن پروردگار
مصرایچینده یوسفی بیرقول ایکن سلطان قیلان درد ایله “یعقوبینی” بیمار ائدن پروردگار
“یونسی” دریا ایچینده اوتدوران بیر بالیغا آتشی “ابراهیمه” گولزار ائدن پروردگار
یاغدیران دریایه گؤیدن ابرنیسان یاغمورون قطره سیندن لؤلؤی شهوار ائدن پروردگار
بیر قولونو یاندیران خشم ایله فی نار السقر بیر قولونو محرم اسرار ائدن پروردگار
انبیا لر بخشینه یازدیردی اعلی مرتبه مصطفایی جمله دن مختار ائدن پروردگار
اون ایکی معصوم امامی پیش ائدن امّت لره مرتضایی حیدر کرّار ائدن پروردگار
لطف ایله احوالینه قیل گیل “خطایی” نین نظر عشق ایچینده واله دیدار ائدن پروردگار
و بالاخره “دیوان حضرت سلطان خطایی” اشاغیدا کی غزل ایله سونا چاتیب و خوش جلی نستعلیق یازیم قلم ایله ، “یاری الهروی” سؤزو گئدن الیازما نسخه سینین یازاری وسیله سیله رقم و یازیم تاریخی اؤزونه آلیب دیر :
شها سندن صفا ایستر خطایی کرم لطف و عطا ایستر خطایی
ایاغین توپراغین ای شاه شاهان گؤزونه توتیا ایستر خطایی
دلا من آستانیندان جدالیق جفا قیلما وفا ایستر خطایی
گؤتور گل آغ اوزوندن قارماداغی نقابین آچ لقا ایستر خطایی
شها بو دوغرو یولا وارماغ اوچون سنین تک رهنما ایستر خطایی
یزید کافره ، مروانه هر دم غازی لردن غزا ایستر خطایی
محمّد و علی نین حرمت ایچون عجب می دیر خدا ایستر خطایی
تمّت الکتاب بعون الملک الوهّاب برسم خزانۀ خان عالیشأن عدالت نشان منبع لطف و احسان یعنی عالیحضرت محمّد خان فی شهور سنه 953 کتبه العبد الدّاعی المذنب یاری الکاتب غفر ذنوبه و ستر عیوبه ــ تم.
“دیوان حضرت سلطان خطایی” شاه اسماعیل صفوی “خطایی” – نین غزل لر، قصیده لر، ترجیع بند لر، قطعه لر، مستزاد، مسدّس، رباعی لر، ایکی بیت لر، مثنوی لر، مربّع لر، شاعرین فارسجا شعر لری و اون بیرلیق و سکگیزلیق سیلابیک شعرلرینه شامل اولور.
شاعرین غزل لر و لیریک شعرلری ساده دیل ایله تورکی دیلینین جوشغون، جوشان و آخار چشمه سی و اونون کلاسیک و فولکلوریک ادبیّاتینین سینه دن سینه یه گزن افاده لری دیرلر. قارانلیق زمانی “ظلمت چاغی” ، یورقون بلبل “خسته بولبول” ، قان گؤز یاشی “قانلی یاش” ، ویران کؤنول “ییخیلمیش کؤنول” ، یاناقی گول “گولگول یاناقلی” ، گؤزلری آهو کیمی “آهو گؤزلو” ، اوره ک ائوی “دل ائوی” ، قاشی هلال “هلال قاشلی” افاده لر ، مفهوم لار و ساده عبارت لر و آیری آیری گؤزل ، گؤیچک و فهمه اویقون افاده لر ، مضمون لار و عبارت لر اونون شعر لرینه داهی گؤزل لیک لر و زینت لر آرتیریرلار.
شاعر اؤز سیاسی یئری و جایگاهینی نظره آلماق ایله ، هئچ ده اؤز زمانینین سیاسی قونولار و موضوع لاریندان کناردا قالماییب و رجز ، اؤیوت و موعظه صنعتیندن آسیلی اولاراق اؤز دوست لارینا محبّت ، سئوگی و تمکین ایله و دشمن لرینه نسبت قاطع ، کسگین ، متعرّض و صلابت ایله اوزله شیر :
من اول جانباز سربازم ، فلک فوقوندا دور داریم نئچه حلّاج منصوری یوروتدوم ریسمانینده
من اول شهباز کهسارم ، باش ایمم قلّۀ قافه نئچه عنقا کیمی یاری اوچوردوم آشیانیمده
اؤز دشمن لرینه نسبت بؤیله بیر غرور و تکبّر لفظی ایله اوزله شن و رجز دئین و میدان اوخویان شاعر، اطهار امام لارین آستانیندا ارادت اوزونو اخلاص توپراغینا سورتور و “چو اسماعیل تک قربانه گلدیم” عبارتینی اوخوماقیله ، اونلارین یوکسک آماج لارینین یولوندا اسماعیل کیمی اؤزونون قربان گئتمه سینه راضی دیر :
منم بیر تن ولی جانیم علی دیر داماریمدا گزن قانیم علی دیر
منه بو دفتر و دیوان گرکمز منیم دفتر له دیوانیم علی دیر
و یا بیر باشقا یئر ده :
آدیم شاه اسماعیل حقین سری یم بو جمله غازی لرون سروری یم
آنام دیر فاطمه ، آتام علی دیر اون ایکی امامین فرمانبری یم
حسینی یم بو گون میدان ایچینده “خطایی” یم علی نین چاکری یم
اولو بابام صفی ، آتام جنیدست شجاعت اهلی یم حق جعفری یم
ادبی بدیعی صنعت لر اونون شعرلرینین بیت بیتینین مصراع لاریندا اؤزونو گؤستریر. “خطایی” – نین شعرلرینده اولسون ترکیب لر، اولسون دا ایشله نمیش مفهوم لار و مضمون لار ائله ده تشبیه لر، عبارت لر، استعاره لر و جناس لار اؤز یئنی لیق لارینی و بدیعی اولدوق لارینی ایتیرمیرلر. شاعرین سئوگی، محبّت و عشق دیلی چوخ ساده، آخار، طبیعی و جاذبه لی دیر. کلامینین آخار موسیقی سی ، سؤزونون آهنگ لی اولان جریانی و بیت لرینین مفهوم لارینین ساده لیغی ، اونون غزل لرینین جوهره سی و تملی ساییلیرلار :
بو “خطایی” لب لرین عشقونده گر آه ائیله یه آهینین سوزوندان اولور خاک، اول کوه سهند
و یا آیری بیر مثال :
باغداش قوروب اوتورسا نیگاریم فغان قوپار دورسا، اوتورسا، فتنۀ آخیر زمان قوپار
و یا باشقا بیر مورد :
لیلی زولفونون غمی ، قیلدی پریشان عقلیمی اؤیله مجنونام، کی مجنون گؤرسه هم مندن قاچار
و یا آیری بیر یئر ده :
اینانماز زولف عهدینه “خطایی” کی اونون بیر باشی ، مین سئوداسی وار
و یا باشقا بیر محلّ ده :
بوکؤنلوم شاداولورغمدن رخ چون لاله گون گؤرجک مثال مرد مفلس ناگهان بیریاخشی گون گؤرجک
“احوال و آثار خوشنویسان” کتابیندا مرحوم دکتر مهدی بیانی نین یازدیغینا گؤره ، “سلطان القرّائی” الیازما نسخه سینین یازاری “یاری الکاتب الهروی” محمّد اوبهی نین شاگرد لریندن دیر و اونون خطّینی تمیز لیغا و مزه لی و دوزلو اولدوغونا گؤره تعریف له ییب و تانیدیب لار و دئییب لر کی او جلی و خفی هر ایکی سینی ده خوش و یاخشی یازارمیش و اونون آثاری یئتیریر کی اونو گرکن اونونجو هجری عصرین لاپ زبردست و باشاریجیق لی خوش نویس لریندن و یازارلاریندان بولمه لی ییک. “یاری” شعر ده دئیرمیش و اونون شعرلرینین بعضی سی اؤز خطّی ایله الده دیرلر. دئییرلر کی هرات دان دیشاری چیخماییب و سپهر– ین دئدیغینا گؤره 980 هجری قمری ایلینده او شهر ده اؤلوب دور.
یازار یاری هروی نین خطّ لریندن الیازما قطعه لری ؛ سلطنتی کتابخاناسی (تهران)، رضوی قدس آستانی کتابخاناسی (مشهد)، اوقاف خزینه سی کتابخاناسی (استانبول)، انین گراد عمومی کتابخاناسی (سن پترسبورگ)- ون زینت باغیش لییه نی و به زه یی اولوب دیرلار. بیر الیازما نسخه سی سعدی نین بوستان – یندان خوش جلی یازیم قلم ایله و 954 هجری تاریخ ایله استانبول – ون اسلامی و تورک موزه سینده ساخلانیلیر.
“سلطان القرّائی” الیازما نسخه سینده، شاه اسماعیل صفوی نین تخلّصو “خطایی” صورتینده گلیب دیر کی عیناً همان صورت ده یازیلیب و گتیریلیب دیر ؛ سهو، اشتباه و خطا معنا سیندا. ائله بو مفهوم و معنی ده شاعرین بیت لریندن چیخیر و آنلاشیلیر. مثال اوچون :
“خطایی” قولونام رحم ائیله ای یار “خطایی” نی بوراخما گیل خطایه
و یا آیری مورد ده :
اخلاص دلدن آیت تعویذ اوخور مدام یاد ائیلییه جک “خطایی” جهاندا خطاسینی
و یا باشقا بیر محلّ ده :
بر من خطا گرفتی ، گفتی : توئی “خطایی” آری منم “خطایی”، امّا توئی خطا پوش
منقوط” ایله، نقطه لی تاء ایله، (چین) – ین ختن و ختا معنا سیندا گلیب دیر و شاعر اؤزونو “خاتای” و “ختن” گؤزل و گؤیچک لرینه نسبت وئریب دیر :
ای “ختایی” شول ختن تورکو ساچی نین شمه سی نافۀ صحرایه سالدی بلکه مشک وعنبری
و یا بیر آیری مثال دا :
آلدین شکسته کؤنلونو مسکین “ختایی” نین (چین) دیر وفالی بولماغی ، خوب ختای اولان
عمومیّت له شاه اسماعیل صفوی “خطایی” – نین کلیاتی تورک دیلینده دئییلیب دیر . امّا شاعرین فارس دیلینده ده شعرلری واردیرلار کی لطف و اؤنم دن خالی دئییل :
بیستون نالۀ زارم چو شنید از جا شد کرد فریاد که فرهاد دگر پیدا شد
خبر از کوتهی بخت ندارم ، زیراک سایه افکن به سر آن سرو سهی بالا شد
گر “خطایی” کنی و خون “خطایی” ریزی من بر آنم که صواب از تو، خطا از ما شد
و یا اشاغیدا گلن تانین میش و معروف تک بیت کی چوخ لاری اونون شاعرین تانیمازلار :
بس تجربه کردیم در این دیر مکافات با آل علی هر که در افتاد ، بر افتاد
و یا بو غزل کی معشوقه سی “خورشید بانو” – یا جواب اولاراق دئییب دیر :
خورشید من کجائی ، تا گیرمت در آغوش کز یاد من نرفته است آن موی و آن بنا گوش
رویت به پیش دیده است،درجوش وجنگ ازآن روی دریائی از محبّت در سینه می زند جوش
دشمن ز پیش تیغم روبه صفت گریزد کی در مصاف ضیغم عرض هنر کند موش
بر من خطا گرفتی، گفتی: توئی “خطایی” آری منم “خطایی” ، امّا توئی خطا پوش
فرمان پذیر دیروز فرمانرواست امروز شاهم به دیگران لیک ، پیش تو حلقه درگوش
“خطایی” – نین دیوان و اثر لری دفعه لرجه اؤلکه نین ایچری و دیشاری سیندا چاپ و منتشر اولوب و یاییلیب دیرلار. لاکن بو آرا دا “خطایی” کلّیّات – ینین بیر مکمّل و تحقیقی انتقادی چاپ و باسماسی نین لازم اولدوغو کی دنیا دا موجود اولان الیازما نسخه لرینین هامی سینا شامل و ناظر اولسون احساس اولونور. دیلک، آرزو و امید یمیز کولتور، فرهنگ و ادب اؤن ده گئدن لرین دن و قلم، تدقیق و معرفت صاحب لرین دن البت بو مهمّ و اؤنملی ایشه وارماق دان گئدیر. او گونو گؤزله مک ایله …
