رد عبارت «سال تحصیلی نو مبارک» هنوز روی بدنه ساختمان مانده است. شیشه پنجره‌ها یکی‌درمیان شکسته و داخل بنا، شبیه ساختمان‌هایی است که خودشان را برای تخریب و تبدیل‌شدن به ساختمان بلند آماده می‌کنند. گوشه و کنار ساختمانی که روزگاری سروکله‌اش در خاطرات «آنا هارناک» پیدا شده بود، تلی از زباله است. آنا هارناک، زنی آلمانی‌تبار بود، صاحب یک دارالایتام در خوی که خاطراتش در میانه سال‌های 1914 و 1915 را شرح داده است؛ روزهایی که به قول خودش، آلمانی‌ها در تبریز و خوی، پنجه خرس را احساس کرده بودند، در اوج جنگ جهانی اول: «روز پانزدهم سپتامبر به تبریز رفتم و توانستم شش‌هفته در کنسولگری آلمان استراحت کنم.»
سال‌های زیادی است که خاطرات آنا هارناک از ذهن ساختمان کنسولگری آلمان در تبریز پاک شده است. حالا تصویر آدم‌هایی را ثبت کرده که روی دیوارهای بلند و کوتاهش، نوشته‌اند: «don’t enter» کنسولگری آلمان در تبریز به گفته پژوهشگران میراث فرهنگی در سال ۱۹۰۰ میلادی در محله بارون‌آواک تبریز تاسیس شد. ساختمانی محصور در میان باغ. از باغ حالا چند درخت مانده و ساختمان هم بی‌شباهت به مکان دیپلماتیک در دوران قاجار است. ساختمان حتی آخرین جملات آنا هارناک را هم از یاد برده است: «من با لیتن‌ها به کنسولگری آلمان رفتم. هنگام گفتن شب بخیر به آنها، گفتم: برای یک خواب طولانی می‌روم، چون روزهای اخیر سرشار از رنج بود.»
خیابان فلسطین جنوبی که ساخته شد، چشم تبریزی‌ها به ساختمان کنسولگری آلمان افتاد. ساختمانی دوطبقه با کاربری سیاسی و دیپلماتیک که به روایت برخی اسناد در دوران نخست‌وزیری محمد مصدق بسته شد. دیوارهای بیرونی کنسولگری آلمان، هنوز پر از شعار و حدیث و دیوارنویسی است. شعارها از دورانی که ساختمان «مدرسه سمیه» شد، باقی مانده است؛ بعد از انقلاب 57. زمانی که آموزش‌وپرورش تبریز ساختمان را برای دانش‌آموزان دبیرستانی اجاره کرد. کنسولگری به گفته معاون میراث فرهنگی تبریز، تا دهه80 هم مدرسه دختران ماند.
ساختمان یک‌روز خوش هم به چشمش ندید
خردادماه سال 1400، 12مکان تاریخی در آذربایجان شرقی ثبت ملی شد. «مدرسه سابق سمیه» یا کنسولگری قدیمی آلمان در خیابان «بارون آواک» در بخش مرکزی شهری تبریز، اولین ساختمانی بود که عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی و گردشگری، مراتب ثبت‌ملی آن را به استاندار آذربایجان شرقی ابلاغ کرد. ساختمان در سال‌های 1400 تا 1402 تصاویر خوبی به‌چشم خودش ندید. یک‌روز چشمش به معتادان می‌افتاد و یک‌روز دیگر دختران و پسران جوانی از نوشتن اسم خودشان روی تنه ساختمان کیف می‌کردند. بهمن‌ماه سال ۱۴۰۱ کاظم زعفرانچیلر، رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری، گردشگری شورای‌شهر تبریز به یکی از رسانه‌های محلی تبریز درباره سرنوشت این بنا و مکاتبات میان شهرداری و میراث فرهنگی توضیحاتی داده بود. او به سایت خبری آذر انجمن گفته بود که میراث فرهنگی برنامه‌ی جدی برای این مجموعه ندارد: «عمارت کنسولگری سابق آلمان در برنامه مرمت و بازسازی میراث فرهنگی استان قرار ندارد و با توجه به زیربنای ۶هزار مترمربعی این عمارت، این سازمان درخصوص بازسازی و مرمت آن با مشکل عمده کمبود اعتبارات مواجه می‌باشد، همچنین هیچ اعتبار خاصی در دستور کار و اولویت جهت مرمت و بازسازی برای آن در نظر نگرفته است. طی صحبت‌ها و مذاکراتی که با مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان‌شرقی صورت گرفت، درخصوص ساماندهی وضعیت این بنا پیشنهاداتی ردوبدل شد و قول رسیدگی، بازسازی و مرمت این عمارت از رئیس این سازمان گرفته شد، تا با انجام اقداماتی، این بنای تاریخی از این وضعیت خارج شود.»
فروردین‌ماه ۱۴۰۲، وقتی همه در انتظار میان توافق مدیریت شهری و میراث فرهنگی با مالک ساختمان کنسولگری بودند، خبر تخریب دیوار ساختمان در جریان مسیرگشایی یک خیابان، همه را شوکه کرد. اقدامی که معاون میراث فرهنگی تبریز می‌گفت، شهرداری بدون اطلاع و استعلام از میراث فرهنگی آن را ترتیب داده است. وحید نواداد همان زمان به ایسنا گفته بود: «در مسیرگشایی خیابان فلسطین جنوبی قرار گرفته است و شهرداری منطقه ۴ تبریز اقدامات عمرانی آن را انجام می‌دهد. تمام بناهای ثبتی به شهرداری‌ها و دیگر نهادها ابلاغ می‌شوند و باید هرگونه اقدامی درباره این خانه‌ها و بناها با استعلام از میراث فرهنگی انجام شود، اما درباره این بنای ثبت‌شده استعلامی از میراث فرهنگی گرفته نشده و عملیات عمرانی بدون هماهنگی با اداره کل میراث فرهنگی استان انجام شده و ما بعداً متوجه شدیم که بخشی از دیوار عرصه این بنای ثبتی تخریب شده است.» معاون میراث فرهنگی تبریز گفته بود که بعد از اطلاع از ماجرا، بلافاصله یگان حفاظت از میراث فرهنگی در منطقه حاضر شده است: «گزارشی از آن تهیه شد و به‌دنبال‌آن اخطاریه‌ای به شهرداری منطقه۴ تبریز ابلاغ و اعلام شد که این اقدام ممنوع است و نمی‌توان در عرصه بنای ثبتی مداخله و بخشی از آن را تخریب کرد. اختلاف دیدگاهی دراین‌باره وجود دارد، شهرداری گمان می‌کند وقتی می‌گوییم بنایی ثبت شده، منظور فقط ساختمان مرکزی است، درصورتی‌که تمام عرصه ۶هزار متری و بناهای ملحقات ثبت هستند و تفاوتی ندارد که دیوار داخلی باشد یا بیرونی.»
بعد از گذشت چهارماه و تخریب دیوار کنسولگری، درگیری‌ها میان شهرداری و میراث فرهنگی درباره سرنوشت این ساختمان بالا گرفته است. وحید نواداد حالا به «هم‌میهن» توضیحات بیشتری می‌دهد. او می‌گوید میراث فرهنگی از شهرداری به‌دلیل تخریب دیوار این بنا شکایت کرده است: «از سال ۹۷ به‌این‌طرف در طرح تفصیلی، احداث خیابان فلسطین جنوبی دیده شد، از همان زمان اخطارهای لازم به شهرداری داده شده است که میراث فرهنگی خط پروژه مسیر را نداریم، یعنی اینکه دقیقا این خط پروژه چه بخشی از حریم را قطع می‌کند، قاعده این است که چون تمام بناهای ثبتی به شهرداری ابلاغ می‌شود، شهرداری هرجایی که بخواهد کار عمرانی انجام دهد، باید از میراث فرهنگی استعلام می‌کرده، اما این اتفاق نیفتاده است.» این مسئول میراث فرهنگی می‌گوید که ازطرف میراث فرهنگی از سال ۹۷ مکاتباتی صورت گرفت. او می‌گوید از اسفندماه سال ۱۴۰۱ میراث فرهنگی متوجه تخریب دیوار محوطه مجموعه ثبت ملی ازسوی شهرداری می‌شود: «شهرداری به کار عمرانی ادامه داد اما نهایتا ازطریق دادستانی محترم بحث طرح‌شکایت علیه شهرداری به جهت تجاوز به عرصه ثبتی انجام گرفت.»
فریدون بابایی‌اقدم، رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تبریز است. او درباره تخریب دیوار محوطه کنسولگری روایت دیگری دارد. او به «هم‌میهن» می‌گوید که در تبریز حدود ۶۰۰ خانه تاریخی وجود دارد و به‌رغم تملک، مرمت و بازسازی تعداد قابل‌توجهی از این خانه‌ها توسط شهرداری، برخی از این خانه‌های تاریخی به‌مرور زمان تخریب شدند: «تعدادی از این خانه‌ها بعضاً به دلیل طرح‌های شهرداری و دولتی مبنی بر بازگشایی معابر و مسیرگشایی‌ها تخریب شدند. بخش عمده‌ای از این ایراد به طرح‌های توسعه شهری برمی‌گردد، زمانی که طرح تفصیلی برای شهری تهیه و تصویب می‌شود، نماینده میراث فرهنگی هم در جلسات مربوطه حضور دارد بایستی خانه‌های واجد ارزش تاریخی در جلسات شناسایی و حفظ شوند.»
فروردین‌ماه امسال «یعقوب هوشیار»، شهردار تبریز بعد از تخریب دیوار محوطه ساختمان به رسانه‌ها گفت که شهرداری در کلیت بنا دست نبرده است و شهرداری به هیچ وجه قصد تخریب آن را ندارد: «باتوجه به اینکه تبریز فاقد کریدور شمال به جنوب است، در اجرای این طرح و در مسیر خیابان فلسطین جنوبی هیچ‌گونه جابه‌جایی‌ای در دیوار این بنا روی نداده است. قرار است بنای بیرونی این بنا مطابق شکل اولیه آن مرمت و بازسازی شود.» او تاکید کرده بود که شهرداری تبریز در تلاش است تا بنا را تملک کند. در این سه‌ماه اما هنوز خبری از تملک این ساختمان نیست. عضو شورای شهر تبریز می‌گوید، بنا متعلق به شخصی به نام دکتر صناعی است که مقیم خارج است: «شهرداری برای تملک بنا پیشنهاد داده است اما تملک بنا در شهرداری سختی‌های خاص خودش را دارد، درواقع علاوه بر موضوع تامین مالی، چانه‌زنی میان ذی‌نفع و شهرداری را می‌طلبد و این کار را دشوار می‌کند. با این حال شهرداری و شورا برای این موضوع اهتمام جدی دارند.» نواداد، معاون میراث فرهنگی اما می‌گوید که شهرداری و شورای‌شهر هنوز نتوانستند مالک را راضی کنند: «هفته‌پیش در جلسه با شورای‌شهر و شهرداری این موضوع را مطرح کردم، مالک مجموعه، ایران نیست و به‌نظر می‌رسد که تمایل چندانی هم به فروش بنا ندارد.»
شهرداری برای این ساختمان چه خوابی دیده است؟ آنطور که بابایی می‌گوید شهرداری تبریز در سال‌های اخیر تحت‌عنوان پروژه‌های نیابتی به خانه‌های تاریخی زیادی ورود کرده، آنها را تملک و مرمت کرده و کاربری‌های فرهنگی برای آنها تعریف کرده است.
برنامه مدیریت شهری تبریز در این خصوص تملک دو پلاک با ارزش تقریبی 40میلیارد تومان و مجموعاً با عرصه حدود دوهزار مترمربع متعلق به مالک نامبرده و مرمت و تبدیل بنا به مجموعه فرهنگی و عرصه خالی مجاور بنا به بوستان محله‌ای است.
سایه ساختمان بلندمرتبه روی کنسولگری
مدرسه سمیه، یک روایت دیگر را هم خوب در خاطرش ثبت کرده است، خاطراتی متعلق به گذشته معاصر. ساختمانی بلندبالا که چندسال‌پیش ساخته شده است و این روزها سایه‌اش روی کنسولگری افتاده و به‌گفته معاون میراث، آن هم بدون استعلام از مجموعه میراثی ساخته شده است. اما به‌گفته مدیران‌شهری حساسیتی که اکنون برای حریم منظری آثار تاریخی وجود دارد، حدود 5 تا 6سال قبل وجود نداشت. بابایی‌اقدم می‌گوید: «برای بافت تاریخی، میان میراث فرهنگی و شهرداری در اغلب شهرهای کشور تقابل وجود دارد. برای همین هم بسیاری مواقع می‌بینیم که بعد از ساخت بنا اطراف بافت تاریخی استعلامی از میراث فرهنگی گرفته نشده است یا گاهی هم مشاهده می‌کنیم پاسخی که داده می‌شود بدون توجه به موضوعات و حساسیت‌ها بوده است و شهرداری بدون توجه به استعلامات پروانه صادر کرده است.» نواداد اما تعارض میان میراث فرهنگی و سایر مجموعه‌ها مثل مدیریت‌شهری را به چند گروه تقسیم می‌کند: «انواع مختلف تخلف درخصوص حریم آثار ثبتی و بافت تاریخی وجود دارد و اینطور نیست که همه آنها مربوط به شهرداری باشد، در مواردی تخلف به این صورت است که شهرداری باید استعلام اولیه را قبل از صدور پروانه بگیرد و نقشه معماری بنا هم باید به تایید میراث فرهنگی برسد.» او معتقد است که در برخی موارد استعلام صورت نمی‌گیرد و پروانه صادر می‌شود و در این وضعیت، حقوقی برای فرد سازنده یا مالک ایجاد می‌شود: «اینجا دستگاه متخلف شهرداری است. در مواردی هم مالک اقدام به تخلف می‌کند که دراین‌باره مالک مقصر است. مالک بعدها به کمیسیون ماده ۱۰۰ مراجعه می‌کند و تخلف را رفع و رجوع می‌کند. یا به‌صورت قضایی اقدام به شکایت کرده و در مواردی دیوان عدالت اداری به میان می‌آید و حکم به‌نفع مالک صادر می‌شود.»
آنچه درباره این بنا نمی‌دانید
امیر ثناجو، فعال میراث فرهنگی در تبریز است. او می‌گوید براساس اسناد به‌دست‌آمده از جنگ جهانی دوم، کنسولگری آلمان در تبریز بیش از ۱۵نیروی اداری و نظامی داشته است: «این تعداد غیر از ساکنان، مستشاران آلمانی ساکن تبریز هم بودند.» ساختمان در روزهای آخر جنگ جهانی دوم شاهد مرگ ساکنانش بود: «بعد از اینکه در شهریورماه روس‌ها تبریز را اشغال کردند، نیروهای آلمانی حاضر در تبریز هرکدام به فکر فرار از این شهر افتادند، برخی افراد با انتخاب بیراهه توانستند خود را نجات دهند اما افراد باقیمانده اسیر روس‌ها شده و همگی اعدام شدند.»
توفیق وحیدی‌آذر، فعال‌شهری و میراث فرهنگی در تبریز هم از ساختمان کنسولگری آلمان در تبریز روایت‌های تازه‌ای پیدا کرده است. پس از جنگ جهانی اول بعد از اینکه دموکرات‌های آذربایجان و گروه‌های طرفدار انقلاب روسیه ارتباط‌شان با کنسول آلمان بیش‌ازپیش شده بود، کنسولگری انگلیس در تبریز از این اتفاق خشنود نبود. او می‌گوید که کنسولگری آلمان در تبریز ازسوی هواداران دموکراسی ایران محاصره می‌شود: «دولت تبریز در تلاش بود تا با استفاده از زور، کسانی را که به کنسولگری آلمان فرار کرده بودند را بیرون بکشد. مبارزه برای تصرف کنسولگری آلمان در تبریز با استفاده از بمب و مسلسل با تلخی تمام می‌شود. تلگرافی به زبان فرانسه که از کنسول وستروف، کنسول آلمان در تبریز به تهران ارسال شده است، می‌گوید که توسل به ترس در قلب آلمانی جوابی نمی‌دهد، تنها راه دسترسی به پناهندگان از روی جسد اوست، او فقط دستورات دولت آلمان را اطاعت می‌کند.»
درگیری‌ها برای تصرف ساختمان کنسولگری ادامه پیدا کرده است. روایت‌های تاریخی می‌گوید صدای شلیک مسلسل در منطقه کنسولگری آلمان فضا را پر کرده بود. کنسول مجروح می‌شود. وحیدی‌آذر می‌گوید، براساس روایت روزنامه‌های روسی، کنسول وستروف در ۴ ژوئن ۱۹۲۰ کشته می‌شود: «او در گورستان پروتستان تبریز دفن شده است و کمتر کسی از این موضوع اطلاع دارد.»
ساختمان برای آلمان‌هاست؟
براساس قوانین و تعهدات بین‌المللی، کنسولگری‌ها متعلق به کشورهایی‌اند که در آن حضور دارند، اما چرا این ساختمان متعلق به آلمان نیست؟ نواداد می‌گوید: «براساس کنوانسیون بین‌المللی هر محوطه‌ای که برای کشوری باشد، هر اتفاقی هم بیفتد، مالکیت مجموعه برای کشور است. مثلا مجموعه‌هایی وجود دارد که قبلا کنسولگری روسیه در آن بوده است. اکنون در بنا کنسولگری وجود ندارد اما مالکیت بنا همچنان با روسیه است. اما این مسئله درباره این بنا وجود نداشته است، درباره این مسئله تصوراتی وجود دارد یا مالکیت آن از ابتدا با آلمان نبوده است، یا همان زمان به شخص دیگری واگذار شده یا بین افراد مختلف به‌صورت دست‌به‌دست چرخیده است.» به گفته معاون میراث فرهنگی، اداره آموزش‌وپرورش استان هم مدتی این بنا را اجاره می‌کند اما بعد از مدتی دیگر اجاره آن تمدید نمی‌شود.
ساختمان کنسولگری قدیم آلمان در تبریز یا مدرسه سمیه، این روزها در میان درگیری میراث فرهنگی و مدیران شهری و مالک فعلی‌اش به نظاره رفت‌وآمد مردم از خودش نشسته است. ساختمانی که در میدان فعلی اهراب تبریز است و همسایگانش از حضور آن شکایت دارند. کمتر کسی این روزها تاریخ این بنا برایش اهمیتی دارد، آنچه این روزها برای مردم اهالی و همسایگان مهم است، حضور افراد کارتن‌خواب و معتاد و حتی سگ‌های ولگرد در ساختمان است. تصویری که بنای ۱۰۰ساله تابه‌حال به‌چشم خودش ندیده بود. خبرگزاری ایسنا تیرماه امسال نوشته است: «اکنون که دیوارهای ساختمان برداشته شده، معتادان برای تامین موادمخدر، تمام آهن‌آلات و ستون‌های آهنی ساختمان را کنده‌اند و ساختمان در معرض ریزش قرار دارد. علاوه بر بچه‌های محله حتی افراد بالغ و بزرگسال نیز از این شرایط وحشت دارند.»
گزارش: سوگل دانائی، روزنامه هم میهن
