پروفسور محمد عبدالسلام فیزیکدان مسلمان پاکستانی برنده جایزه نوبل فیزیک سال ۱۹۷۹م چه زیبا گفت:《رصدخانه مراغه با ۲۰ منجم از سراسر دنیای اسلام تحت سرپرستی دانشمند بزرگ خواجه‌نصیرالدین طوسی ساخته شده و احتمالا نخستین رصدخانه جهان به معنی واقعی کلمه بوده است 》و نیز درجایی به اقتباس سازندگان سایر رصد خانه از رصد خانه مراغه اشاره می کند و می گوید:《رصدخانه در عثمانی، چین و حتی رصدخانه‌های هند در قرن دوازدهم نیز همه از جلوه‌های رصدخانه مراغه است.》مراغه در دامنه های سهند وزنه بزرگی در تاریخ علم، ادب، فرهنگ، هنر و شکوفایی اقتصاد ایران و آذربایجان داشته است.
وقتی هلاکوخان به بخش های مهم آسیا و ایران مسلط شد در سال ۶۵۶هجری قمری شهر خوش آب و هوا و سرسبز مراغه در دامنه های سهند را پایتخت ایران کرد و به استقرار نهاد های باشکوه علمی در مراغه، تبریز و سلطانه همت گماشت.
قدمت تمدن در شهرستان مراغه به ۳۰۰۰ سال قبل بازمی‌گردد و این باغ شهر به دلیل وجود آثار معماری و بناهای متعدد مربوط به دوره حکومتی اول ماناها، اشکانیان، ساسانی، دوره اسلامی و سلجوقی یک روز از تقویم ایران را به نام خودش، اختصاص داده است.
روز ۱۶ اردی بهشت روز مراغه نامگذاری شده است.
مراغه یا به زبان قدیم‌تر ماراویا، اولین پایتخت کشور در دوره ایلخانیان بوده و دارای قدیمی‌ترین آثار باستانی است، تمدن در این شهر از آغاز حکومت ایران تداوم یافته و سابقه حیات در این شهر به میلیون سال قبل بازمی‌گردد. محوطه پارینه سنگی روستای ورجوی مراغه با تاریخ ۱۵۰ هزار ساله و منطقه فسیلی این شهر یا به تعبیر فسیل شناسان، بهشت فسیلی ایران از جمله آثار ارزشمند تاریخی مراغه به شمار می‌آیند
خواجه نصیر الدین طوسی در پنجم اسفند ۵۷۹هجری شمسی که به عنوان روز ملی مهندس نام گذاری شده در طوس تولد یافت و ۷۵ سال زندگی پر جنب و جوش و اثر گذاری داشت. همزمان با انتخاب مراغه به عنوان پایتخت ایران، خواجه نصیر به آذربایجان آورده شد.
در مراغه دست به ابتکارات زیادی زد. ابتدا با آوردن دانشمندان و منجمان و ریاضی دانان به تألیف کتب علمی و ستاره شناسی پرداخت و سپس به ساخت رصد خانه ی مراغه از محل موقوفات سرزمین های ایلخانی همت گمارد و رصد خانه ای در دوازده سال ساخت که از نقاط مختلف عالم به آن روی آوردند و قرن ها مرکز مطالعات نجوم وستاره شناسی در شرق عالم بود.
در کنار این رصدخانه، علاوه بر ایجاد تاسیسات و نصب ابزارآلات نجوم، منازلی نیز برای اقامت دانشمندان مهاجر ساخته شده بود و در کنار آن مدارسی علمی بر پا شده و کوشک هلاکو خانی سر برآورد. خواجه نصیرالدین در این مدارس علمی با کمک سایر ستاره شناسان، جداول بسیار دقیقی از حرکت سیاره ی ایجاد کرد که یک مدل سیاره ای بروز شد و انتقادات از مکتب نجومی بطلیموسی محسوب می گشت.
در کنار رصدخانه ی مراغه کتابخانه ای با ۴۰ هزار نسخه شکل داد و با نوشتن مقالات علمی در زمینه مثلثات، هندسه و نجوم و ریاضی در شکوفایی این علوم تأثیر شگرفی گذاشت و بعد ها بر نظریه خورشید مرکزی کوپرنیک تاثیر داشت. وی به اختراع و نصب ساعت آفتابی در مراغه پرداخت که هم اکنون نماد آن در شهر مراغه به محل بازدید گردشگران تبدیل شده است.
این دانشمند همچنین زیج ایلخانی را شکل داد که امروزه در کتابخانه ملی پاریس به دید دانشمندان جهان گذاشته شده است. به این ترتیب خواجه نصیر و دانشمندان مکتب نجوم مراغه به شکل‌دهی کامل ترین رصد خانه ی نجومی به معنای کامل همت گماشتند که آوازه ی آن جهانی شد که بعد ها رصد خانه های سمرقند، چین، نیکو براهه، کپلر در اروپا با الهام از رصد خانه ی مراغه ساخته شدند.
وقتی (بروکلمن آلمانی) پس از تحقیق تأثیر گذاران نجوم جهان نوشت: که خواجه نصیر در مراغه اذریابجان مکتب بزرگ نجوم و ستاره شناسی را با الهام از علوم اسلامی شکل داد و مشهور ترین حکیم و ریاضی دان و ستاره شناس جهان در قرن هفتم خواجه نصیر است توجه جهانیان به نقش خواجه و رصد خانه ی مراغه دوچندان شد.
با نگاهی گذرا به فعالیتهای علمی خواجه نصیرالدین طوسی ریشه تمام «دو دو تا چهارتا شدن‌ها» و «تانژانت_کتانژانت‌ها» مشخص می‌شود؛ چرا که طوسی مروج علم مثلثات و ریاضی بود و علاوه بر این فعالیتهای دیگری هم داشت: آثار و اقدامات خواجه را که اکثرا در مراغه به رشته تحریر در آورده و منصه ظهور یافته را ببینیم.
● احیای سنت فلسفه مشایی که پس از ابن سینا در ایران رو به افول گذاشته بود.
● گردآوری مجموعه آرا و دیدگاه‌های کلامی شیعه در کتاب تجرید الاعتقاد
●ساخت رصدخانه مراغه و کتابخانه‌ای با چهل هزار جلد کتاب
● پرورش شاگردانی همچون قطب الدین شیرازی
●از او بیشتر از ۲۵ کتاب به یادگار مانده که بیشتر آنها در زمینه‌های مثلثات و ریاضیات، فلسفه و دین، نجوم و معماری هستند که به مختصری از آنها نام برده شده است.
●کتاب جوامع الحساب با التخت و التراب که درباره جمع و تفریق و کسرها است.
●الرساله الشافیه عن الشک فی الخطوط المتوازیه موضوع آن قواعد هندسی از اصول پنجم‌اقلیدس است.
●رساله‌ای در اثبات اینکه ممکن نیست مجموع دو عدد مربع فرد عدد مربع باشد.
●رساله‌ای در ضرب و تقسیم و جبر و مثلثات
● ۱۰۵ مسئله از اصول اقلیدس
●زیج ایلخانی که ثمره مطالعاتی است که درباره رصدخانه مراغه صورت گرفته است.
اقدامات خواجه آن‌قدر مهم است که یک دهانه آتشفشانی در ماه، روز مهندس در ایران، یک دانشگاه در تهران و یک رصدخانه در باکو به نامش مزین است و لوگوی گوگل در ۸۱۲ مین سالگرد تولدش در سال ۲۰۱۳ م به تصویرش آراسته شد.
به همین مناسبت روز پنجم اسفند مصادف با ۸۲۳ سالگی تولد خواجه نصیر در ایران روز ملی مهندس نام گذاری شده است. در واقع مهندس از نظر خواجه نصیر فرد کاردانی بود که علم هندسه را خوب بداند و مهندس حسابگریست که برای هر مشکلی، بهترین راه حل را ارائه نماید و در یک جمله مهندسی همان نوآوری، ابتکار، خلاقیت و به کار بردن علوم و فنون به منظور طراحیست و تحقیق و توسعه، طراحی، ساخت، تولید و مدیریت و به کار اندازی و بهره برداری هر نوع کار اثر بخش از ویژگی های علوم مهندسی است.
خوشبختانه در کنار افتخار اقدامات علمی و مهندسی خواجه نصیر ،دانشگاه‌های شمالغرب و در راس آنها دانشگاه تبریز از جمله مهم ترین مراکز علمی و مهندسی هستند که در تاریخ معاصر ایران می درخشند و دانش آموختگان آنها در شکل گیری صنایع ماشین سازی و تراکتور سازی و ایجاد و انشا بناها و کارخانجات و راههای مواصلاتی در سازمان های نظام مهندسی ساختمان ، معدن و کشاورزی و کانون کارشناسان رسمی دادگستری تبریزخوش درخشیدند که امروزه بعد ازتهران، فعالیت نظام مهندسی آذربایجان شرقی بعنوان قدرتمندترین نظام مهندسی ساختمان ایران با ۳۹ هزار مهندس در ۷ رشته تخصصی نمود آن است و تعداد مهندسان در تمامی زمینه ها در آذربایجان شرقی حدود ۱۰۰ هزار نفر تخمین زده می شود و تبدیل تبریز به شهر اروپایی ایران و دومین شهر برج ساز، و اجرای هزاران طرح کوچک و بزرگ مهندسی و زیربنایی تلاش مردان در خور ستایش و بزرگیست که در عمران و ابادانی این بخش از سرزمین پهناور کشورمان کوشیده اند که مورد مباهات است روز مهندس را به همه ی این مهندسان سخت کوش و زحمت کش در عرصه های فنی ، مهندسی ، عمرانی ،کارشناسی رسمی، معماری و شهرسازی ،برق،خاک مکانیک،تبریک و شاد باش گوییم و آنها را برای شتاب بخشیدن بیشتر به هنرآفرینی و انجام درست امور محوله و اجرای کارهای بزرگ و ماندگار برای رفاه حال مردم و کاستن از آلام عمومی دعوت کنیم.دستشان را به گرمی بفشاریم و خدا قوتی گوییم.زنده باشند و سرفراز در ساخت ایران و آذربایجان عزیز.
محمد فرج پور باسمنجی
