به گزارش صاحب دیوان، آذربایجان هم از نظر موقعیت استراتژیک و هم از نظر داشتن مراتع کافی برای تعلیف لشکر بی حساب مغولان موقعیت ممتازی داشت. از دیگر سو آذربایجان تقریبا مرکز آسیای غربی و نزدیکترین مسافت به عراق و شام و موصل و قلاع اسماعیلیه و غیره داشت. بنابراین این منطقه باستانی در دوره مغول مورد توجه فرماندهان و خانان مغول قرار داشت.
بیشترین آثار ایلخانیان از جمله شهرها، بناها، آرامگاهها، مساجد و در نهایت اسامی جغرافیایی در سرزمین آذربایجان در مثلث ولایات تبریز، سلطانیه و مراغه قرار دارد. منظور از ولایات، حوزه شهرستانی فعلی هیچ کدام از شهرها نیست چراکه در قدیم مثلا ولایت مراغه بسیاری از شهرهای جنوبی و جنوبغرب آذربایجان را شامل می شد. شاید طبیعت زیبای مراغه و قرار گرفتن در نزدیکیهای مراتع سرسبز سهند سبب شد تا هلاکو مراغه را به پایتختی خود انتخاب کند و طبیعی است که همراه با وی سرداران بزرگ مغول نیز به آذربایجان و مراغه آمدند. در این جابجای ها و سکونتها، بسیاری از ولایات اطراف مراغه به این سرداران واگذار گردید. مراغه محل بر تخت نشستن ایلخانان بوده و مدفن بسیاری از شاهزادگان، نویانها و سرداران ایلخانی در مراغه و بلاد اطراف آنجا قرار دارد.
در این دوران، از مراغه و مهاباد گرفته تا میاندوآب و تخت سلیمان و سلطانیه و تبریز هر یک نقش بسیار فعالی در حیات فرهنگی آذربایجان آنروزگار را داشتند. مراغه پایتخت ایلخانیان بود و آثار قابل توجه آن دوره در منطقه مراغه اهمیت شهر را نشان می داد. شام غازان تبریز مهد علم و دانش، سلطانیه مقر نظامی و مذهبی ایلخانیان، تخت سلیمان محل اسکان تابستان سلاطین و بزرگان ایلخانیان، میاندوآب به سبب عبور دو رود بزرگ تاتائو و جیغاتی/ جیغاتی مهد کشاورزی، منطقه آختاجی ( شهرستان بوکان فعلی) به سبب اسب پروری و منطقه طرغای شامل مهاباد امروزین مهد دامداری آذربایجان محسوب می شد.
تقسیم اراضی نیز جزوی از برنامه ها اصلاحی اقتصادی مغولان بود. ایلخانان اولیه ولایات را به اقطاع به سران بزرگ لشکری می دادند ولی در عهد غازان خان این رویه عوض شد و به تمامی قشون زمینی به اقطاع و مشروط واگذاری گردید. بسیاری از نامهای جغرافیایی بظاهر نامانوس در آذربایجان چون بوکان، جغاتی، شیرامین، شام غازان، سولدوز، طرغای، آختاجی، مرکیت، جینقا داغی، تمرچین و … یادگاریست از اقطاعات خانان مغول به سران و امیران لشکرشان.
دکتر توحید ملک زاده
