مهدی بزاز دستفروش/ رئیس اداره امور موزه‌های آذربایجان شرقی
یکی از شگفت‌آورترین حوادث تاریخ ایران پس از حملات ویرانگر مغولان شکل‌گیری بزرگ‌ترین و بی‌سابقه‌ترین حوزه‌های علمی (حوزه‌های اربعه رصدخانه مراغه، شنب غازان، ربع رشیدی و سلطانیه) و آبادانی تبریز و بسیاری از شهرهای دیگر ایران بوده، در این میان تبریز به‌عنوان پایتخت دولت ایلخانی و مرکز ثقل این حرکت پرشتاب در راه احیای فرهنگ و تمدن ایران در این مقطع از تاریخ شاهد شکل‌گیری پایه‌های سترگ هنر مکتب تبریز است.
غازان خان ایلخان مغول پس از بازگشت از جنگ موسوم به مجمع المروج در شام و پیروزی در این نبرد (۶۹۹ هجری قمری) تصمیم گرفت در محل ارغونیه که قبل از او پدرش ارغون خان در آن قصری برای خود برپا کرده بود، مقبره‌ای برای خودش بسازد. قبل از غازان، ارغون در این ناحیه شروع به آبادانی کرده بود.
خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در این خصوص می‌نویسد: «چون ارغون بکار عمارت عظیم مایل بود در موضع شم تبریز شهری معظم بنیاد نمود و در آنجا خانه‌هایی را اساس افکند و فرمود که هر آفریده که خواهد در آنجا خانه سازد و آن را ارغونیه نام نهاد.»
به اعتقاد زنده‌یاد یحیی ذکاء، شنب در زبان مغولی به معنی مزار است و در تبدیل‌ها به‌صورت شم درآمده است، چنانکه دنب نوشته و دم خوانده می‌شود، از سوی دیگر در آذربایجان زمین‌های مسطح و علف‌زارهای کرانه رودخانه را شام یا شم می‌گویند و پیش از وجود شنب غازان به این بخش از تبریز شم یا شام می‌گفتند. تصادفاً این دو واژه و اصطلاح با هم تلاقی کرده و اینک آنجا را شام غازان ، شم غازان و شنب غازان به هر سه صورت می‌نامند.
خواجه رشیدالدین که بر اساس وقف نامه شنب غازان فضاهای معماری آن را شرح داده، خود تولیت شنب غازان را بر عهده داشته است. باید توجه داشت که یکی از ابداعات نوین در زمینه شهرسازی که در دوره غازان خان معمول شد، پدیده ابواب البر است که با الهام از بقاع متبرک و مشاهد و مزار اولیاء در ایران رواج یافت.
ابواب البر در این عصر مکان و محلی به‌منظور ترویج تعقل، عبادت و فضلیت است که برای کسب درجات و در هریک از زمینه‌های فوق بناهای مورد نیاز را هم احداث می‌کردند و معمولاً موقوفات لازم برای بقای آن در نظر گرفته می‌شد و این فلسفه وجودی ابواب البر در عرصه شهرسازی عصر ایلخانی است.
این مجموعه عظیم که نظیر آن در عالم اسلام کمتر دیده شده بود علاوه بر یک مقبره گنبددار مشتمل بر یک مسجد، دو مدرسه، یک دارالسیاده، یک رصدخانه، کتابخانه و یک دیوان‌خانه و چند گرمابه بوده است. کتابخانه یا دارالکتب شنب غازان یکی از مراکز کتاب‌آرایی مکتب تبریز تلقی می‌شود که بر اساس نوشته‌های رشیدالدین فضل ا… همدانی اصلاح و مرمت کتب و نیز تولید و کتابت کتاب‌های جدید در آن معمول بود، برای این امور هزینه‌های خاصی در نظر گرفته می‌شد و هنرمندانی از ممالک مختلف در آن بکار کتاب‌سازی و کتاب‌آرایی مشغول بوده‌اند، از آن جمله می‌توان به عزالدین ابوالفضل الحسن بن یوسف الموصلی النقاش اشاره کرد، بر این اساس است که بررسی نقش مجموعه شنب غازان در روند شکل‌گیری مکتب تبریز و شکوفایی هنر این مکتب در دوره اول (دوره ایلخانی ) بسیار حائز اهمیت است.
