روابط عمومی بر سه عنصر هنر، فن و فلسفه استوار است

به مناسب روز «ارتباطات و روابط عمومی»؛

پروفسور دکتر حمید نطقی در ۱۱ شهریور سال ۱۲۸۹ هجری شمسی در تبریز متولد شد. وی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایي در تبریز با خانواده خویش به شهر آستارا مهاجرت کرد و در مدرسه حکیم نظامی این شهر به ادامه تحصیل پرداخت و در همین مقطع از تحصیل با نیما‌ یوشیج شاعر نوپرداز و بلند پایه ایران آشنا شد. وی سپس به تهران آمد و در دانشکده حقوق دانشگاه تهران به تحصیل مشغول شد و در سال 1321 با درجه لیسانس از این دانشکده فارغ‌التحصیل و بلافاصله برای ادامه تحصیل در رشته حقوق قضایی، تا مقطع دکترا در دانشگاه استانبول آغاز کرد. وی به سبب علاقه‌مندی به ادبیات و شعر در این دانشگاه با نشریه‌های ادبی شروع به همکاری نمود و از این طریق راه خود را به سوی وسایل ارتباطی و جهان ارتباطات آغاز کرد.

مهدی باقریان در مجله کارگزار روابط عمومی، به کند و کاو در خصوص زندگی حرفه ایی دکتر حمید نطقی، بیانگذار و پدر روابط عمومی ایران و «نظریه» روابط عمومی او پرداخته است که در ادامه می خوانید؛

پیش درآمد

شاید در ابتدا یادآوری زندگی حرفه ای دکتر حمید نطقی برای مخاطبان و افرادی که می­ خواهند آشنایی بیشتری با او و «نظریه» روابط عمومی اش پیدا کنند خالی از لطف و فایده نباشد.

دکتر حمید نطقی (1378-1229) در سال 1327 پس از اتمام تحصیلات در خارج و بازگشت به ایران، نخست وارد کنسرسیوم و سپس شرکت نفت ایران و انگلیس شد و به عنوان مشاور هیأت مدیره کنسرسیوم نفت و کارمند شاخه ارتباط با مطبوعات اداره اطلاعات و انتشارات شرکت نفت اشتغال یافت و در سال 1330 به مدیریت روابط عمومی شرکت نفت منصوب شد.

فعالیت های جدید دکتر نطقی در زمینه روابط عمومی در سال 1346، یعنی زمانی که از او برای مدیریت گروه روابط عمومی و تدریس دروس تخصصی این رشته دعوت به عمل آمد، آغاز شد.

وی در سال 1351 جهت بررسی نحوه آموزش رشته وابط عمومی در دانشکده­های آمریکا و تهیه و تدوین یک برنامه جامع آموزشی این رشته سفری به این کشور کرد و پس از این سفر تحقیقاتی برنامه پیشنهادی خود را به شورایعالی دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی- نام جدید مؤسسه عالی روزنامه­نگاری و روابط عمومی (1346)- تقدیم نمود که مورد تأیید و تصویب مسئولان قرار گرفت. دکتر نطقی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با توجه به حدف رشته روابط عمومی از نظام آموزشی کشور، همچنان به فعالیت­های آموزشی، پژوهشی و مشاوره­ای خود در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی- نام جدید همان مؤسسه عالی روزنامه­نگاری و روابط عمومی- ادامه داد. درپی تلاش­های ایشان و دکتر کاظم معتمدنژاد و همکاری و هماهنگی مسئولان آموزش عالی کشور در سال 1366 رشته روابط عمومی به عنوان یک رشته در مقطع کارشناسی مورد تصویب شورای عالی برنامه­ریزی وزارت علوم و آموزش عالی وقت قرار گرفت.

از جنگ جهانی دوم تا سفر به آمریکا و دیدار با «برنیز» معروف

دکتر نطقی در یادداشت «مرا معلم حسن تو عاشقی آموخت» درباره آشنایی خود با روابط عمومی و تأسیس رشته روابط عمومی در ایران، چنین می نویسد: «… نخست از کتاب­های مربوط به این حوزه چند جلدی تهیه کردم، سپس حاصل خوانده های خود را با آثار نیاکان و نامداران کشورمان سنجیدم و این ترکیب را سخت پسندیدم، لکن همواره نگران فسادپذیری آن بودم. با این اندیشه در هفت- هشت سازمان خارجی بزرگ که به مطالعه و علاقه آن دست یافتم، عزم جزم کردم و در جستجوی راه حلی برای تدریس و تعمیم روابط عمومی سالم و پاسخ گوی نیازهای جامعه ما و متکی به فرهنگ خود از پای ننشستم.

از یمن بخت بیدار، جمعی از استادان پرکار، اندیشه مند و هوشیار از هر گوشه و کناری مجمعی (که در بعدها، دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی نام گرفت) گرد آمده بودند و به مسائل ارتباطی می اندیشیدند و به خصوص بنا به سابقه فعالیت ها، به مسئله روزنامه نگاری توجه بیشتری داشتند و مسائل دیگر ارتباطی از قبیل روابط عمومی را نیز مدنظر داشتند.

از سوی دیگر در سال 1327، شرکت نفت ایران و انگلیس که در دنیای بعد از جنگ دوم جهانی، گرفتار بحران های شدیدی شده بود، چون پادزهر بعد از مرگ سهراب، به فکر خانه تکانی و تغییرات اساسی از جمله تأسیس روابط عمومی در این بخش افتاد و این درست با پایان تحصیلات من هم زمان بود.

در آن وقت رئیس روابط عمومی شرکت نفت (هنگام جنگ دوم جهانی)، «مارشال مونتگمری» بود که بر انتخاب اعضای اولین گروه روابط عمومی نظارت داشت. او تحصیل، سابقه نویسندگی و ذوق مرا مناسب این کار تشخیص داد و بدین گونه با دستیابی به یک سلسله تصادفات، تطبیق اصول روابط عمومی برای اولین بار در ایران و شاید میانه به عهده ما افتاد. این دوران فرصت بی نظیری برای قرار گرفتن روابط عمومی در مدرسه «تجربه و اشتباه» بود. این مدرسه در حدود پانزده سال به طول انجامید. بزرگ ترین یار و یاور من در هنگام کتاب های حجیمی بودند که از خارج وارد می کردیم و من با تمام ولع می خواندم. تنها دیدارهایی که اگر دست می داد از آن غفلت نمی کردیم، دیدار با متخصصان ارتباطات بود که برای دریافت و درک جهات مختلف ارتباط و روابط عمومی منابع مغتنی بودند. در این مکان از آثار گذشتگان خودمان باید یاد کرد و ارزش آن ها را بازشناخت.

سفر به آمریکا و پژوهش در ده دوازده دانشگاه معتبر آن کشور و مطالعه برنامه درسی آن ها و صحبت با استادان مشهوری از جمله «برنیز» در خانه اش، در جوار دانشگاه «هاروارد» و خانم «اوکه گویا» خواهر زیگموند فروید معروف، فرصتی سودمند و پرخاطره بود.»

فکر تأسیس روابط عمومی در ایران

دکتر نطقی در دی ماه 77 در یک مصاحبه پیرامون چگونگی «فکر تأسیس روابط عمومی ایران» چنین اظهار داشت: «درست بعد از اتمام تحصیلاتم بود و تازه به ایران آمده بودم که متوجه شدم، شرکت نفت، آگهی استخدام نیرو داده است. می خواست با جذب فارغ التحصیلان نویسندگی، حقوق و ادبیات، در این سوی دنیا روابط عمومی راه بیندازد. تا آن تاریخ، کسی از وظایف چنین واحدی در ایران خبر نداشت. به استخدام شرکت نفت درآمدم و با کسانی چون ابوالقاسم حالت (شاعر) و مهرداد مهرین (نویسنده) و چند تن دیگر آشنا شدم.

ابتدا که مشغول کار شده بودیم، هنوز روابط عمومی تعریف نشده بود. به تدریج شکل گرفت و در آن زمان به این کارها عنوان «روابط عمومی» نداده بودند. برخی جاها از آن تعبیر روابط تجاری کرده بودند. در ایران هم اسم استخبارات را گذاشته بودند که مردم دید خوبی نسبت به آن نداشتند. چون عمده کار آن انتشاراتی بود، براین اساس آن را انتشارات نامیدند. به این ترتیب، پس از سفری مطالعاتی به اروپا و آگاهی از چگونگی کار و پیشرفت کشورهای اروپایی در روابط عمومی از جمله در انگلیس به ایران بازگشتم و پس از تطبیق آن شرایط و عادات محلی و با تکیه بر بنیه ایرانی، طرح نخستین واحد روابط عمومی را در ایران (در آبادان) به اجرا در آوردم».

دکتر مهدی محسنیان راد استاد علوم ارتباطات اجتماعی درباره فعالیت های دکتر حمید نطقی در تأسیس گروه روابط عمومی در دانشکده علوم ارتباطات، تأسیس اولین واحد روابط عمومی در شرکت نفت و ایجاد طرح ارتباط جمعی پس از پیروزی انقلاب اسلامی اذعان می دارد استاد نطقی نخستین گروه روابط عمومی دانشکده علوم ارتباطات را پس از تأسیس دانشکده مطبوعات و روابط عمومی تشکیل داد که بعدها به نام مؤسسه و دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی ادامه فعالیت داد:

«دکتر نطقی نخستین واحد روابط عمومی ایران را در شرکت نفت پیش از ملی شدن صنعت نفت، تأسیس کرد. وی پس از تأسیس دانشگاه به عنوان مدیر گروه روابط عمومی انتخاب شد.

نطقی مفهوم مطلق روابط عمومی بود. پس از انقلاب در اولین اجلاس روابط عمومی ها که در تهران برگزار شد، مقرر شد من و او برای طرح ارتباط جمعی در ایران کار کنیم. یعنی برای کشوری که انقلاب کرده و نظام ارزشی در آن تغییر کرده بود، طرح جدید را ایجاد کردیم. همین جلسات مشترک مستمری که با یکدیگر داشتیم، باعث نزدیکی بیشتر من و دکتر نطقی شده بود».

به اعتقاد دکتر نعیم بدیعی استاد علوم ارتباطات، دکتر نطقی پایه گذار روابط عمومی در ایران است.

از مجموعه این گفته ها چنین نتیجه گرفته می شود که دکتر نطقی استادی مسلم در رشته روابط عمومی بوده است وی حتی در دوره جوانی و قبل از ایجاد رادیو در ایران در سال 1317 در زمینه ارتباطات مقالات قوی و محکمی به رشته تحریر در آورده که بسیار با اهمیت است.

او در سال 1317 در مقاله ای تحت عنوان «ضرورت ایجاد رادیو در ایران» (چند سال قبل از ایجاد روابط عمومی در ایران) در نشریه «شاهین» چنین می نویسد: «یکی از علمای اخیر گفته است: رادیو زبان کشور است! راستی نیز همین طور است. هر ممکلتی که نتواند به وسیله امواج کهربایی از فرهنگ ها پیام خود را به گوش دوستداران خویش برساند در حقیقت لال است. رادیو بزرگ­ترین اختراع قرن بیستم و معجزه آن است».

استاد صمد سرداری نیا مورخ ترک زبان در مجله وارلیق نکته بسیار جالبی در مقاله خود تحت عنوان «میرحمید نطقی» به میان آورده است که تکرار آن برای خوانندگان خالی از فایده نیست: «جراید کشور با درج خبر در گذشتش، از او به عنوان «پدر روابط عمومی ایران» تجلیل کردند، ولی آغاز فعالیت مطبوعاتی اش را سال 1320 شمسی قید کردند. باید گفت که او تنها «پدر روابط عمومی ایران» نبود و آغاز فعالیت های مطبوعاتی اش به سال های قبل از 1320 می رسد.»

روابط عمومی؛ کار اداری معمولی و کار آدم های معمولی نیست

عناصر نظریه روابط عمومی دکتر نطقی را می توان در عوامل زیر خلاصه کرد: علم و هنر؛ تکنیک و دانش روابط عمومی لازم و ضروری است و از این جهت یک روابط عمومی باید سیستماتیک، علمی و از روی دانش و تخصص باشد.

اما در عین حال هنر است. برخی کسانی که علم روابط عمومی را ندانسته اند، توانسته اند با هنرمندی و ذوق، خطاهایشان را در این باره بپوشانند. اصولاً فردی که در روابط عمومی کار می کند، باید استعداد داشته باشد و ارتباط گر ورزیده ای باشد و با همگان به خوبی بجوشد.

عشق؛ کار روابط عمومی؛ کار اداری معمولی و کار آدم های معمولی نیست. آدم باید عشق و علاقه ای خاص داشته باشد تا بتواند در این زمینه کار کند.

فلسفه مدیریت نو و روابط عمومی؛ روابط عمومی به طور کلی به سه عنصر اصلی خود قابل تجزیه است: هنر، فن (تکنیک) و فلسفه. روابط عمومی به صورت هنر مطلق را، باید در زیر عنوان «دوران پیش از تاریخ روابط عمومی» بررسی کرد. در پایان این دوران دراز (از 5000 سال پیش از میلاد تا اندکی پس از جنگ جهانی نخست) اوضاع و شرایط چنان دگرگون شده بود که جز به دستیاری تکنیک­های خاصی دشواری های که پدید می آید قابل حل نبود. از این روی فجر دوران دوم یعنی «دوران تکنیک­ها» و یا «روابط عمومی فنی» طلوع کرد.

پس از جنگ دوم جهانی و با انقلاب سیبرنتیک، همه ضوابط پیشین ناکافی گردید و در شرایط پیچیده جدید، براساس فلسفه مدیریت جدید، روابط عمومی به معنی مدرن کلمه زاد. پس به طور خلاصه، روابط عمومی امروز، روابط عمومی است که خود را از کار مشاطگی و اسارت «زیبا کردن تصویر زشت ها» رهانده، متکی به هزاران سال تاریخ و تجارب تکنیکی قرن بیستم و فلسفه مدیریت نو دوران ماست.

منافع عمومی؛ در یک روابط عمومی حقیقی، کارها ابتکاری است. کارها را با توجه به زمان مناسب انجام می دهد و ملاحظه «عامه» را می کند. در روابط عمومی باید طرف مردم را گرفت. روابط عمومی اگر پایه اش احساس وفاداری و مردم داری و قدردانی باشد، موفق خواهد شد.

اثرگذاری؛ روابط عمومی ها، باید همیشه به دنبال راه های تازه برای اثرگذاری باشند و از اشتباهات خود و دیگران، درس بگیرند.

راست گویی؛ راست گویی به هیچ جا ضرر نمی رساند. وظیفه روابط عمومی این نیست که تمام ارقام را قشنگ نشان دهد. دکتر نطقی دروغ گویی و تحریف داده ها و اطلاعات را کار روابط عمومی های «جهنمی» می دانست.

تبلیغات؛ نکته مهم این است که نباید کار روابط عمومی را با تبلیغات بازرگانی درهم آمیخت. روابط عمومی اندازه­های حقیقی مسائل و موضوعات را به مردم نشان می دهد در حالی که هنر تبلیغات بازرگانی، مبالغه است.

روابط عمومی باید حسن نیت خود را به مردم نشان دهد و اگر به این هدف نایل آید، کارش از هزار تبلیغ مؤثرتر است. من همیشه در نوشته هایم گفته ام خوشا به حال آن تبلیغات که روابط عمومی آن را حمایت کند. بدا به حال آن روابط عمومی که تبلیغات آن را اداره کند.

نیاز روابط عمومی به روابط عمومی؛ با این که روابط عمومی باید، بیشتر از بخش های دیگر به مدیریت نزدیک باشد اما خدماتش پوشیده می ماند و معمولاً هرجا بخواهند قناعت و صرفه جویی کنند، از روابط عمومی شروع می کنند. شاید به همین خاطر روابط عمومی، خودش به یک روابط عمومی نیاز داشته باشد.

الگوی روابط عمومی ، پدر روابط عمومی ایران

الگوی روابط عمومی دکتر نطقی بر ارکان دوگانه ذیل استوار است: تحقیق و آگاه سازی؛ هیچ شخص حقیقی یا حقوقی نسبت به محیط خود نمی تواند بی اعتنا بماند. رشته های گوناگون ارتباطات همه موجودات را چنان به هم پیوند داده است که با ترقی و دگرگونی تکنیک های ارتباطی، بازتاب حادثه ای در یک گوشه، در اندک زمانی در همه جا فرو می پیچد و همه چیز را کم و بیش تحت تأثیر قرار می دهد.

بنابراین بی تردید می توان گفت که بیش از پیش در تصمیم گیری مدیران، به نسبت اهمیت سازمانی که مسئولیت اداره آن را به عهده گرفته اند، جمع­آوری اطلاعات (Data) و نتیجه گیری صحیح از آن ها ضروری و ناگزیر شده است. قبل از هر تغییر و بلکه در ضمن اجرای آن و خلاصه در هر مرحله ای، اجرای تحقیق و پژوهش واجب است. وجود دستگاهی که استادانه به چنین تحقیقی اقدام و به طور صحیح نتیجه گیری کند و با تکیه بر این اطلاعات، مدیران را از نتایج تصمیم هایشان آگاه کرده و در صورت لزوم «عامه» علاقه مندان را نسبت به کم و کیف و دلایل تصمیم های مدیران آگاه سازد، برای مدیریت نعمتی بزرگ تلقی می شود. چنین دستگاهی «روابط عمومی» نام دارد.

مدیریت (کلید حل مشکلات) شفافیت؛ از دوره ای که دکتر نطقی تمایل برخی اشخاص را به پنهان کاری احساس کرد و دید که فساد، اغلب زیر این پرده آشیانه می گیرد و تاریکی شب بهترین یار و یاور راهزنان است، به فضایل آنچه بعدها «شفافیت» نام گرفت بسیار اندیشید. هرچند که در عمل کجروی های زیادی بر آن عارض بود، اما در افزارهای نامی مدیریت، «روابط عمومی» را کلید حل این مشکلات شناخت.

اگر آموزش روابط عمومی دربست برگرفته از الگوهای غربی باشد، جواب نمی دهد

روش شناسی روابط عمومی دکتر نطقی مبتنی بر «شناخت علمی» است. شناخت علمی، «شناختی است که متکی به واقعیت بوده و منطبق بر معیارهای علمی است». همچنین در این الگو نوعی دیگر شناخت مبتنی بر «ایمان و باورهای سرزمینی» و «فرهنگ بومی» وجود دارد که از اجزای لاینفک روش شناسی نظریه روابط عمومی دکتر نطقی به شمار می رود و در آن بر آزاد اندیشی علمی تأکید می­شود.

روش شناسی روابط عمومی دکتر نطقی مبتنی بر عوامل زیر است: مطالعه و تحقیق؛ همان طور که بیان شد دکتر نطقی برای تدوین اصول علمی روابط عمومی با اشتیاق خاصی که ویژه خود او بود، به مطالعه کتاب های روابط عمومی پرداخت و سرانجام موفق شد اولین کتاب روابط عمومی ایران را به نگارش درآورد که امروز یکی از ذخایر گرانقدر ادبیات روابط عمومی ایران محسوب می شود.

بازدیدها، ملاقات ها و گفت و گوی مستقیم با پیشگامان روابط عمومی جهان؛ دکتر نطقی برای پایه گذاری روابط عمومی در ایران، بازدیدهای مختلفی از مؤسسات و سازمان­های بزرگ آمریکا به عمل آورد و از نزدیک با عملکرد روابط عمومی های این سازمان ها آشنا شد. برای دکتر نطقی، سفر به آمریکا و پژوهش در چندین دانشگاه «هاروارد» و خانم «اوکه گویا» خواهر زیگموند فروید معروف، فرصتی سودمند و پرخاطره بود.

تکیه گاه فکری فیلسوفانه؛ دکتر نطقی در زمینه های تاریخ، ارتباطات و روابط عمومی، علوم سیاسی، ادبیات و شعر (به ویژه شعر ترکی آذربایجانی) دارای اطلاعات جامع و ذوق و قریحه خاص بود و در همه آن ها خط مشی فکری خاصی را دنبال می کرد. او سعی می­ کرد به مدد توانایی قریحه و دانش وسیع خود، پایگاهی بسازد که در طی راه آرمان یابی تغییر مسیر ندهد.

اخلاق حرفه ای؛ اخلاق حرفه ای دکتر نطقی در دو زمینه نمود عینی داشت؛ یکی در کلاس درس و برخورد با شاگردانش، و دیگری در صحنه عمل سازمانی و اجتماعی که بسیار حائز اهمیت است. به عبارت دیگر، توام کردن «اخلاق نظری» (قواعد و مقررات) و توصیه آن به اطرافیان که در حقیقت، شامل در نظر گرفتن حقوق مخاطبان و دانشجویان می شود به همراه «تعهد» که در قالب پایبندی و رعایت قواعد و مقررات مذکور (اخلاق عملی) شکل می گیرد، از مشخصه های بارز الگوی روابط عمومی دکتر نطقی است. او با اخلاق سوداگرانه میانه خوبی نداشت و قواعد کلی رفتار او متمایل به منافع عمومی بود.

دکتر محسنیان راد اظهار می دارد که دکتر نطقی، مردی بسیار شاد و مؤدب بود و همیشه لبخند بر لب داشت. وی از غرب زدگان تقلید نمی کرد. از سوی دیگر رسوم سنگین دانشگاه های آن زمان را نیز بر نمی تافت. دکتر نطقی، «نماد مهرورزی، مردم داری و ارتباط دوستانه با دانشجویان نیز شمرده می شد. هرگز رگه ای از خشم، بر چهره او ندیدم و هرگز به گوش خود نشنیدم که او با صدایی بلند با دانشجویان سخن بگوید. همیشه بحث های داغ و فراگیر با دکتر نطقی در راهروهای دانشکده جریان داشت» (مینو بدیعی).

به هر حال دکتر نطقی، از یک طرف به برانگیختن مشارکت آزادانه و از روی میل افراد توجه داشت و از طرف دیگر، با جدیت مدافع حقوق دانشجویان و مخاطبان و افراد جامعه بود. او در عرصه زندگی حرفه ای و اجتماعی و سازمانی بسیار اخلاقی بود. در صدد بود تعهد اخلاقی را از سیطره سود، ترس و جهل برهاند و نجات دهد. دکتر نطقی در تلاش بود اصولی بنا نهد که در آن از قیود بی ­هنجاری، خود سانسوری و نفع فردی، خودخواهی، پارتی بازی، ترجیح کار نزدیکان و آشنایان به سایر مردم و زیرپا گذاشتن حقوق دیگران خبری نباشد. تمامی این شواهد و اشاره ها بیانگر تعهد اخلاقی دکتر نطقی در عرصه فعالیت های حرفه ای، اجتماعی و سازمانی است.

تدوین اصول علمی روابط عمومی متکی بر فرهنگ بومی؛ دکتر نطقی در تدوین اصول علمی روابط عمومی به آثار نیاکان و نامداران این مرز و بوم توجه خاصی مبذول داشت. او در یکی از خاطرات خود در این باره چنین می گوید: «…. با این اندیشه در هفت- هشت سازمان خارجی بزرگ که به مطالعه و مداقه آن دست یافتیم، عزم جزم کردم و در جستجوی راه حلی برای تدریس و تعمیم روابط عمومی سالم و پاسخ گوی نیازهای جامعه و متکی به فرهنگ خودی از پای ننشستم.»

آموزش؛ دکتر نطقی معتقد بود با توجه به شرایط اجتماعی و سازمانی و فرهنگی، برنامه آموزش روابط عمومی نمی تواند ثابت باشد، بلکه باید در حال تغییر و دگرگونی باشد. به باور او، اگر آموزش روابط عمومی منطبق بر نیازهای جدید نباشد و در بست برگرفته از الگوهای غربی باشد، طبیعی است که جواب نمی دهد.

یکی از فعالیت های قابل توجه دکتر نطقی در زمینه روابط عمومی، ارزیابی کامل انطباق برنامه های آموزشی روابط عمومی با نیاز روز و شرایط جامعه است که در کتاب «مدیریت و روابط عمومی» وی تبلور یافته است.

بنابراین دکتر نطقی «روابط عمومی را با نگرش علمی، روان شناختی و جامعه شناسانه به عموم مردم شناساند؛ به طوری که به ترتیب نیروهای جوان، خوش فکر و مردم دوست، جهت آموزش روابط عمومی همت گماشت.»

بنیانگذاری روابط عمومی ایران

دکتر حمید نطقی به سبب تدوین و تألیف مقالات نخستین این رشته، تعریف و تبیین تعاریف و مفاهیم آن، تدریس دوره های نخستین روابط عمومی در کشور، سخنرانی در نخستین سمینارهای روابط عمومی در آغاز کار، پذیرش سمینارهای روابط عمومی در آغاز کار، پذیرش ریاست نخستین گروه آموزشی کشور و تألیف کتاب معتبر «مدیریت و روابط عمومی» به عنوان پدر روابط عمومی ایران شناخته می شود.

استاد میرسعید قاضی در یکی از یادداشت های خود ضمن بیان مطلب فوق، چنین می­نویسد: «قطعاً این از اقبال بلند رشته روابط عمومی ایران بود که آموزش علمی، منظم و دانشگاهی آن به همت دکتر نطقی انسانی والا، استادی دانشمند و متخصصی کم نظیر آغاز شد. اگرچه برای شروع روابط عمومی نوین در کشور کمی دیر شده بود، ولی هدایت و فرمان حرکت آن در دستان مردی قرار گرفت که با تکیه بر خصلت انسانی، مطالعات وسیع و همه جانبه و تجارب علمی و عملی فراوان در رشته روابط عمومی عقب ماندگی ها را به سرعت جبران کرد»

چالش اصلی روابط عمومی امروز ایران

مدیریت؛ در بحث مدیریت روابط عمومی، اولین پرسش اساسی ای که به ذهن هر کارگزار روابط عمومی خطور می کند این است که چرا نخستین کتاب روابط عمومی پیرامون دانش «مدیریت» به نگارش درآمده است؟ آیا دکتر نطقی آگاهانه دست به تألیف و نگارش این کتاب زد؟ و یا از روی صدفه و اتفاق بوده است؟

البته پاسخ این سؤال روشن است. با این حال باید اعتراف کرد دکتر نطقی با آگاهی از این مسئله که روابط عمومی «عمل مدیریت» است عزم را جزم کرد تا کتابی تألیف نماید که از هر حیث جامع و کامل باشد. وی در این کتاب، پس از بررسی سیر تاریخی تکامل فنون مدیریت، پیدایش تفکر روابط عمومی را از دورن مدیریت مورد مطالعه قرار داد. دکتر نطقی مسئله ارتباط مدیریت با روابط عمومی را در زمینه بسیار گسترده ای مطرح می کند که امروزه در رأس همه چالش های روابط عمومی ایران قرار دارد و آن تعیین چگونگی روش اداره روابط عمومی و سازمان به موازات اصل مهم «پاسداری از منافع عمومی» و «راست گویی» است. او نشان داد روابط عمومی علم مدیریت و آموزنده تعقل و پاسدار شخصیت و شرف انسان در مقابل کجروی ها و اجحافات است.

دکتر نطقی در کتاب «مدیریت و روابط عمومی» تصریح می کند: «حق ارتباط انسانی به عنوان یکی از مهم ترین و بنیادی ترین نکات و عوامل مؤثر در مدیریت پیشرفته و پویا، تنها در چند سال اخیر در نظام های رهبری به وجود نیامده، بلکه با نگاهی پیوستگی و تداوم مبحث ارتباطات اجتماعی و سازمانی به روشنی دیده می ­شود. افزون بر این که، دانش نوین، تأکید و طبقه بندی و نمادسازی علمی را بر آن وارد کرده است. «گوئیل کهن» در کتاب «مردم داری» چنین می نویسد: «ارتباط درست و آزاد و (مسئول)، شرط بنیادی یک سیستم دموکراسی است. مدیریت نوین، مدیریت جبری یا زورگویی را نمی پسندد و انسان در هر رده قابل هدایت و پیشرو می تواند باشد.»

به اعتقاد دکتر نطقی، «روابط عمومی آن دسته از اعمال مدیریت است که مدیر به دستیاری آن، برخورد و رفتار عامه را می سنجد و در نتیجه خط مشی ها و طرز کار فرد یا مؤسسه را به صورتی که متضمن منافع عامه و فرد یا سازمان باشد تعیین و برنامه عمل و فعالیت ارتباطی خود را به منظور حصول حسن تفاهم و پذیرش جامعه طرح می کند. در این رابطه ذکر دو نکته ضروری است:

الف) اهمیت مدیریت در روابط عمومی؛ امروز تجربه ثابت کرده است که روابط عمومی نبض سازمان است و به طور طبیعی مدیریت آن، باید واجد شرایط خاص باشد. با توجه به طبیعت و ماهیت فعالیت های روابط عمومی مدیر باید در عرصه مدیریت و فرهنگ و سازمان و اجتماع، فردی توانمند و آگاه به مبانی ارتباطات، دارای تجربه عملی و علمی، توانایی در اندیشه و شم حرفه ای باشد و بتواند با برنامه­ریزی و افق سازی، پاسخ گوی نیازها و خواسته های تازه عصر خود نیز باشد.

از این دیدگاه، حداقل چیزی که می توان برای یک مدیر روابط عمومی انتظار داشت این است که «ته ذوقی» برای مدیریت داشته باشد. برهمین اساس دکتر نطقی اعتقاد داشت که «روابط عمومی در متن است نه در حاشیه. ضرورت است نه لوکس. در خود مدیریت است و نه در بیرون آن. پس حق داریم بگوییم هر مدیریتی سزاوار روابط عمومی ای است که دارد»

ب) مدیریت؛ چالش اصلی روابط عمومی امروز ایران: جالب است بدانیم اینک پس از 28 سال از تألیف اولین کتاب روابط عمومی در ایران از سوی دکتر نطقی، هنوز چالش اصلی روابط عمومی ایران مدیریتی است که توجه به نیروی انسانی فرهیخته و خرد ورز و احترام به شأن تخصصی و کارشناسی افراد را لازمه اصلی توسعه پایدار بداند. از این رو «گردآوری سرمایه انسانی فرهیخته و مدیر کارآمد آن قدر دشوار نیست که نگهداری و ایجاد فضای مناسب برای تولید مطلوب آن ها مشکل است؛ زیرا به کار بستن اندیشه های تازه، راه کارهای جدید، رهیافت های نو و بهبود سیستم روابط عمومی در سایه وجود امنیت و احترام شغلی و توجه به شئونات و کرامت انسانی و محترم شمردن قراردادهای اجتماعی و نظام مند» مقدور است.

مردم داری و صداقت؛ در روابط عمومی باید طرف مردم را بگیریم

دکتر نطقی، چنان که از نوشته هایش برمی آید و نیز شارحان احوالش گواهی می دهند، متفکری «مردم دار» بود، ولی مردم داری او مترادف با «طرف مردم را گرفتن» بود. دکتر نطقی معتقد بود ما در روابط عمومی باید طرف مردم را بگیریم. به گفته دکتر نطقی، کاری که او و همکارانش سال ها انجام دادند هدفش این بوده که آن روابط عمومی جهنی که وظیفه ای جز «وارونه نشان دادن حقایق» ندارد در ایران وجود نداشته باشد. او بر این باور بود که کمی راست گویی به هیچ جا ضرر نمی رساند. از نگاه دکتر نطقی، وظیفه روابط عمومی تربیت مدیرانی است که تمام ارقام را قشنگ نشان ندهند و حقایق را به اطلاع مردم برسانند.

در واقع دکتر نطقی درصدد بود «روابط عمومی» را با هم ممزوج کند؛ چون خود او، هم مردم سالار بود و هم، فلسفه وجودی روابط عمومی را «پاسداری از منافع عمومی» می دانست.

دکتر نطقی آنجا که از صداقت و مردم داری و راست گویی و منافع عمومی سخن می گوید تفکر و سخنش به «ایوی لی» پدر روابط عمومی و «ادوارد برنیز» سخنگوی بارز و برجسته روابط عمومی شباهت بسیار دارد. «ایوی لی» در «بیانیه اصول» خود تصریح می کند که امروز باید مردم را نسبت به همه امور مؤسسه و سازمان آگاه کرد. یک قسمت از بیانیه یا اعلامیه اصول ایوی لی که آن زمان برای سردبیران ارسال شد به این مضمون بود: «دفتر مطبوعات ما یک دفتر سری نیست. همه کارهای ما آشکارا و علنی صورت می گیرد. هدف ما این است که اخبار موثق و معتبر در اختیار مردم بگذاریم… خلاصه کار ما این است که اطلاعات و مطالب صحیح و دقیقی درباره مؤسسه خودمان که برای مردم و مطبوعات دارای ارزش و جالب می باشد در اختیار مردم و مطبوعات بگذاریم و همچنین عقاید و نظرات و طرز فکر مردم را برای مؤسسه خود روشن نماییم.»

از طرف دیگر، اصطلاحی که «ادوارد برنیز» برای روابط عمومی به کار می برد «تأمین رضایت مردم» بود. به اعتقاد برنیز، هر فعالیتی که مورد علاقه عمومی است باید جزئیات آن فعالیت ها برای آگاهی مردم به اطلاع آن­ها برسد.

نتیجه این که، دکتر نطقی با تأکید بر اصل اساسی «مردم سالاری»، پیمودن راهی را در روابط عمومی ایران آغاز کرد که قبل از آن بزرگانی چون «ایوی لی» و «ادوارد برنیز» آن راه را طی کرده بودند. البته دکتر نطقی به دلیل آشنایی و ملاقات های حضوری با برخی از پیشگامان روابط عمومی جهان، تحت تأثیر افکار «برنیز» نیز قرار داشت.

پایان سخن

همان طور که از آثار و دست نوشته های دکتر نطقی استنباط می شود، لزوم تدوین و تنظیم معارف و اصول روابط عمومی مبتنی بر عنصر «مدیریت» از اولویت خاصی در نزد او برخوردار بوده و ضرورت پیوستگی این دو دانش را به خوبی احساس می کرده است. وی در این عرصه با نگارش کتاب «مدیریت و روابط عمومی»، به مسائل آموزشی و تخصصی روابط عمومی توجه خاصی مبذول داشت و با تکیه بر علم مدیریت، اصول حرفه ای روابط عمومی ایران را به سبک نوینی اساس گذاری و پی ریزی کرد.

بالاخره دکتر نطقی به لحاظ اهمیت نقش مدیریت و پیوستگی آن با روابط عمومی در جستجوی راه­حلی برای تدریس و تعمیم روابط عمومی سالم و پاسخ­گوی نیازهای جامعه و متکی به فرهنگ خودی بود.