بازار تاریخی و سرپوشیده تبریز به طول یک کیلومتر، بزرگترین بازار مسقف آجری جهان و شاهکاری از معماری ایرانی اسلامی است که به دلیل قرارگیری در مسیر جاده ابریشم، جایگاه ویژه‌ای در تجارت و اقتصاد خطه آذربایجان از دیرباز داشته است. دورانی که هزاران کاروان از کشورهای آسیایی، آفریقایی و اروپایی از این بازار عبور کرده و داد و ستدی در آن داشتند، این بازار طی زلزله‌ای در ۱۱۹۳ هجری قمری با خاک یکسان شد و سپس با همت خود مردم شهر و بازاریان دوباره جان گرفت.
هرچند که تاریخ دقیقی از زمان بنای این بازار تاریخی در دست نیست ولی وصف حال آن و بازرگانی در تبریز در کتب مختلف جهانگردان معروفی چون ابن بطوطه، مارکو پولو، یاقوت حموی، ژان شاردن و … از قرن چهارم هجری به بعد نشان دهنده قدمت دور و دراز این شاهکار معماری اسلامی هزار ساله است.
بازار تاریخی تبریز با حدود ۵۵۰۰ باب واحد تجاری از جمله حجره و مغازه، ۴۰ باب مسجد، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۲۰ باب راسته و راسته‌بازار، ۱۱ باب دالان، پنج باب حمام و ۱۲ باب مدرسه امروزه در قلب شهر تبریز واقع شده و همچنان مرکزی برای دادوستد و گذراندن اوقات برای افراد محسوب می‌شود. این بازار در سال ۱۳۵۴شمسی به ثبت ملی رسیده و در سال ۱۳۸۹ نیز در فهرست آثار تاریخی سازمان جهانی یونسکو قرار گرفته است.
اصناف این بازار از دوران گذشته تا به امروز با چالش مهم سیستم گرمایش رو به رو بودند و یکی از دغدغه‌های آن‌ها تامین این سیستم‌ها در بازار بوده است؛ به گونه‌ای که همچنان اهل بازار، حجره‌های خود را با نفت سفید و کپسول گاز مایع گرم می‌کنند. موضوعی که در سفر ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به استان و دیدار با کسبه بازار مطرح شد و وزیر عنوان کرد که باید هر چه سریعتر مطالعات مربوط به سیستم گرمایش بازار انجام و عملیاتی شود.
تاکید بر مطالعه جهت رفع دغدغه اصناف بازار تا به امروز بارها از سوی مسئولان وقت مطرح شده ولی گفته نشده که آیا طی یک دهه گذشته که از ثبت جهانی بازار می‌گذرد، مطالعه‌ای وجود داشته یا نه ؟ اگر گازرسانی به بازار تبریز، این بنای عظیم و میراث گذشتگان ما را تهدید نمی‌کند پس چرا تا به امروز گازرسانی نشده؟! چه شد که به یک باره مشکل گازرسانی حل شد؟! و اینکه چرا در روزهای اخیر برخی تغییرات در مدیریت بازار( تغییر مدیر پایگاه جهانی بازار تبریز) انجام گرفته و دلیل آن چه بوده است؟ آیا با توجه به نزدیک بودن انتخابات مجلس، فشارهایی از سوی نمایندگان برای قبول گازکشی به بازار که یک چالش و ریسک بزرگ است، در حال انجام است؟ آیا گازکشی به بازار باعث خروج این اثر مهم تاریخی از ثبت جهانی می‌شود؟ برای پاسخ به تمام سوالات مطرح شده، به سراغ مسئولان مربوطه رفتیم و از آن‌ها درباره حقایق ماجرا پرسیدیم. هرچند که برخی از مسئولان، سکوت را بر طرح مسائل، مصلحت دانستند اما تا آنجایی که ممکن بوده به بررسی ابعاد این موضوع می‌پردازیم.
میراث فرهنگی، ضوابط خود را مشخص کرده است
وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص زمان مطرح شدن بحث گازرسانی و سیستم گرمایش در بازار تاریخی تبریز، اظهار کرد: گازرسانی جزو مطالبات قدیمی بخشی از بازاریان است و در این راستا نیز یکسری اقدامات همچون مطالعه مدیریت پلان ایمنی بازار را در سال گذشته با مشاوران ذی صلاح آغاز کردیم که این مطالعه در زمینه تامین انرژی گرمایش بازار بوده است.
وی افزود: راهکارهای مختلف برای تعبیه انواع سیستم‌های گرمایش در بازار شناسایی شده و برآوردهای مربوط به درآمد و هزینه و الزامات ایمنی هر یک از سیستم‌ها مشخص شده است. ضوابط مربوطه بر اساس چارچوب قوانینی که سازمان یونسکو برای بازار تبریز به عنوان یک اثر جهانی مشخص کرده، عنوان شده است.
وی با بیان اینکه میراث فرهنگی، متولی گازرسانی نیست بلکه فقط ضوابط مربوطه را اعلام می‌کند، اظهار کرد: اکنون جلسات تخصصی در زمینه سیستم گرمایش بازار در حال انجام بوده و دستگاه‌های مختلفی چون آتش نشانی، شرکت گاز و سازمان نظام مهندسی ساختمان، نظرات و ضوابط خود را اعلام می‌کنند.
موضوعی تحت عنوان اینکه «گازرسانی به بازار ممنوع است و یا امکان پذیر نیست» در یونسکو وجود ندارد
نواداد در خصوص اینکه آیا گازرسانی به بازار، آن را از فهرست یونسکو خارج می‌کند یا نه، گفت: موضوعی تحت عنوان اینکه گازرسانی به بازار ممنوع است و یا امکان پذیر نیست، در یونسکو وجود ندارد اما اگر گازرسانی موجب تهدیداتی به لحاظ ایمنی در بازار شود، حتما می‌تواند این خطر را به همراه داشته باشد.
وی اظهار کرد: بازار تاریخی تبریز بنای شاخصی است که مالکیت آن مثلا برای یک سازمان همچون سازمان میراث فرهنگی نیست. مهمترین خصوصیت آن نیز بازاریانی هستند که سال‌های سال در این محیط فعالیت می‌کنند و به آن، هویت تاریخی می‌دهند. اکنون بیش از ۵۵۰۰ واحد تجاری داخل محدوده بازار فعالیت می‌کنند که یکی از مطالبه آن‌ها در کنار باقی مسائل، مطالبه تامین سیستم گرمایش است و واقعا هم از این بابت مشکل بزرگی دارند.
وی گفت: بازاریان تبریز، حجره‌های خود را با نفت و یا کپسول‌ها گاز مایع گرم نگه می‌دارند که هر یک برای خود تهدیدات ایمنی در پی دارد بنابراین این مطالبه را از بخش‌های مختلفی چون فرمانداری، استانداری و نمایندگان پیگیر هستند و نمایندگان نیز بر خود وظیفه می‌بینند تا پیگیر مسائل شوند.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در خصوص متولی اصلی اجرای طرح سیستم گرمایش بازار، خاطرنشان کرد: مدیریت حاکم بر بازار با توجه به ثبت جهانی آن، میراث فرهنگی و مدیریت پایگاه جهانی بازار است اما وقتی در داخل بازار نیاز به کفسازی باشد، شهرداری با ضوابط میراث فرهنگی اقدام به کفسازی می‌کند و یا اگر نیاز به برق رسانی داشته باشیم، شرکت برق با ضوابط میراث فرهنگی اقدام می‌کند.
با توجه به موارد گفته شده، به سراغ« حسین اسمعیلی»، فردی که ۱۳ سال مدیر پایگاه جهانی بازار تبریز بوده، می‌رویم که به تازگی تودیع و «ناصر زواری» به این سمت منصوب شده است. اسمعیلی در راستای صیانت از این میراث فاخر، اقدامات برجسته‌ای نظیر ثبت جهانی بازار تبریز، انجام مطالعات و پژوهش‌های مستمر، مستندنگاری و نقشه‌برداری بیش از ۹۰ درصد از بازار تبریز، نصب شیرهای هیدرانت آتش‌نشانی، اطفای حریق سرای ایکی‌قاپیلی در کمترین زمان، هم‌چنین مرمت مجموعه صادقیه، حسن‌پادشاه و چهارمنار را در کارنامه خود دارد و پیش از ثبت جهانی بازار تا به امروز اشرافیت کاملی بر مسائل بازار دارد.
اسمعیلی در گفت‌وگو با ایسنا، گفت: من از زمان ثبت جهانی تا به امروز و چند سال پیش از آن و بر روی مطالعات ثبت جهانی بازار کار کرده و مسئول پرونده بودم اما الان شرایط مناسبی برای مصاحبه ندارم و به نظرم شرایط به گونه‌ای نیست که بتوانم مصاحبه‌ای داشته باشم. تمامی مسائل طی چند وقت اخیر گفته شده و در این رابطه حرفی برای گفتن ندارم.
گازکشی «نه» بلکه بحث گرمایش از اول در بازار مطرح است
با توجه به اینکه نتوانستیم پاسخ سوالات خود را از اسمعیلی دریافت کنیم، به سراغ احد نژاد ابراهیمی، استاد تمام دانشگاه هنر اسلامی تبریز و رئیس دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی که عضو هیات راهبردی بازار تبریز نیز بوده و از نزدیک در جریان مسائل بازار است، رفتیم و از او درباره بحث گازرسانی به بازار تاریخی تبریز پرس و جو کردیم که در این راستا گفت: گازکشی «نه» بلکه بحث گرمایش از اول در بازار مطرح بوده و اصناف نیز همانند سایر مردم، خواهان تعبیه سیستم گرمایش هستند. این موضع برای اولین بار در سال ۱۳۸۲ به صورت جدی مطرح شد و در آن سال، مرمت بازار به بهترین نحو پیش می‌رفت و اصناف انتظار داشتند که زیرساخت‌های برق، آب، فاضلاب و گاز نیز مهیا شود.
وی افزود: در سال ۸۲، مشاوری انتخاب شد و تمامی موارد مربوط به زیرساخت‌های بازار مورد مطالعه قرار گرفت و در نهایت طرح کامل سیستم گرمایش و سرمایش بازار آماده شد اما متاسفانه بازاریان به آن تمکین نکردند.
وی در خصوص این طرح سیستم گرمایشی در بازار، اظهار کرد: تعداد شش موتورخانه مرکزی برای رسیدن انرژی گرمایش به وسیله لوله گذاری آب، همچون سیستم رادیاتور به تمامی راسته و سراها پیش بینی شده بود و حتی یک موتورخانه نیز به صورت پایلوت در سرای امیر اجرا شد. تاسیسات و گازرسانی به آن نیز انجام گرفت و کاملا آماده بهره برداری بود اما با توجه به اینکه مباحث مالی مطرح شد و بازاریان دیدند که گازرسانی برایشان بیشتر از نصب سیستم رادیاتور و پرداخت هزینه شارژ صرفه دارد، حاضر به اجرای آن نشدند.
بازاریان به گازرسانی رغبت دارند
نژاد ابراهیمی گفت: قطعا چون گاز در کشورمان ارزان است، بازاریان نیز برای خود حق دانستند که همچون سایر مردم از گاز استفاده کنند و بازار نیز باید گاز داشته باشد. این مباحث از سوی دولت و بازاریان پیگیر نشد تا اینکه موضوع ثبت جهانی در سال ۸۹ به میان آمد و یکسری الزامات بر اساس تعهدات بین المللی برای جمهوری اسلامی ایران محول شد.
وی با اشاره به تعهدات ایران در قبال ثبت جهانی بازار تاریخی تبریز، گفت: وقتی بحث گاز مطرح شد، تقریبا تمام کارشناسان فنی چون سازمان نظام مهندسی ساختمان، آتش نشانی و شرکت گاز به صورت متفق القول گفتند که نمی‌توان به بازار تاریخی تبریز همچون سایر مجتمع‌های مسکونی و تجاری در فضای باز و یا محدود، گازکشی کرد.
گازکشی به بازار قانونی نیست
وی افزود: بر اساس مبحث ۱۷ قانون مقررات ملی ساختمان، ساختمان‌ها از نظر گازکشی به سه ساختمان مسکونی، عمومی و خاص تقسیم می‌شوند. در خصوص ساختمان‌های تجاری که کاربری عمومی دارند مثل بازار تبریز صراحتا اعلام شده که امکان رساندن شعله مستقیم به حجره و مغازه‌ها وجود ندارد. مثلا فرض کنیم که پاساژ امت تازه احداث شده و مغازه دارها می‌گویند که برای هر مغازه باید گازکشی انجام شود، این موضوع اصلا امکان پذیر نیست زیرا مقررات ملی ساختمان می‌گوید که اگر فضای بسته از یک متراژی بیشتر باشد، نمی‌توان شعله مستقیم به آن داد.
رئیس دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز خاطرنشان کرد: برای گازکشی به بازار تبریز دو مشکل اساسی وجود دارد. اولا به لحاظ ایمنی مشکل داریم. شعله گاز برای نزدیک به ۵۵۰۰ حجره، قطعا ایمنی را به خطر می‌اندازد؛ هم‌چنین اگر طول مسیری بیش از ۳۰۰ متر باشد، عملا گاز نمی‌تواند در آن محیط بسته تعبیه شود، در حالی که طول مسیر بازار تبریز یک کیلومتر است. اگر امروز وزیر و یا نماینده‌ای برای بحث گازکشی فشار می‌آورند، نباید تاوان آن را میراث فرهنگی بدهد.
وی تاکید کرد: شرکت گاز می‌گوید که گاز را در مبادی ورودی بازار تحویل می‌دهد و مشکلی از این بابت وجود ندارد اما اینکه گاز در داخل بازار وارد شده و آتش سوزی شود، شرکت گاز هیچ مسئولیتی درباره آن نخواهد داشت.
۳ شرط اساسی برای قبول گازکشی به بازار
وی افزود: به عنوان یک کارشناس میراث فرهنگی و استاد دانشگاه می‌گویم که به لحاظ گازکشی، هیچ ایرادی وجود ندارد اما باید سه شرط رعایت شود. اولا اینکه گازی که وارد بازار می‌شود، آسیب بصری به آن نزند. این در حالی است که گازکشی باعث می‌شود تا کنار هر یک از حجره‌ها، یک علمک تعبیه شود. اگر راضی شویم که مقابل هر مغازه یک علمک باشد، آن موقع لوله‌هایی که از مقابل مغازه‌ها رد می‌شوند را چه کار باید کرد؟ در این خصوص شرکت گاز می‌گوید که لوله‌های گاز نباید در خاک دفن شوند.
نژاد ابراهیمی خاطرنشان کرد: شرکت گاز به لحاظ ایمنی قبول نمی‌کند که لوله‌های گاز مثل لوله آب داخل خاک دفن شود، زیرا فضای بازار یک فضای بسته و خطرناک است. در این راستا اگر لوله‌ها، دفن نشوند، باز هم آسیب بصری خواهیم داشت و باید برای آن چاره‌ای بیندیشند.
وی ادامه داد: دومین بحث مربوط به مباحث ایمنی گازکشی می‌شود و نباید این اقدام منجر به وقوع انفجار شود. در حال که وقتی تجمع گاز در یک فضای بسته داریم، با اینکه سنسورهای حساس تعبیه می‌شوند ولی انفجار دور از انتظار نیست زیرا در رابطه با شیوه نگهداری و مدیریت خودمان آگاه هستیم و قطعا می‌دانیم که ایمن نخواهد بود.
وی با بیان اینکه سومین بحثی که باید در گازکشی لحاظ شود، عدم وقوع آتش سوزی است، اظهار کرد: برای این سه مسئله باید راهکار بیابند. هر کسی که متولی آن است چه وزیر باشد چه نماینده و مسئول دیگر باید بنویسند و امضا کنند که اگر موردی اتفاق افتاد، مسئولیتش با خودشان است. اگر این موارد حل شود، گازکشی هیچ ایرادی ندارد.
استاد تمام دانشگاه هنر اسلامی تبریز خاطرنشان کرد: در هیچ کجای دنیا، گاز به صورت مستقیم استفاده نمی‌شود و به جای آن، نیروگاه‌های کوچک و خورشیدی تعبیه می‌شوند که گاز را به برق تبدیل کرده و با برق می‌توان مشکل گرمایش را حل کرد. اگر دولت می‌خواهد که مشکل گرمایش را حل کند، همان طور که در جنوب کشور می‌گوید از فروردین تا مهرماه که هوا گرم است و مردم از کولر استفاده می‌کنند، عوارض را تا ۱۰ درصد کاهش می‌دهد، همین کار را در بازار نیز اجرایی کند و بازاریان از هیترها و شوفاژهای برقی استفاده کنند.
وی با بیان اینکه بحث گرمایش کاملا شدنی است، به شرط آن‌که علمی به بحث نگاه کنیم، گفت: با توجه به تغییرات مدیریتی که در پایگاه جهانی بازار تبریز اتفاق افتاده است، فکر می‌کنم که به زودی گازکشی بازار تبریز انجام خواهد گرفت. گازکشی به بازار، دیگر یک بحث علمی نیست بلکه به یک پدیده سیاسی تبدیل شده است.
گازرسانی به بازار یک مسئله بزرگ و تخصصی است
در ادامه رامین عسکریان، رئیس انجمن حامیان میراث فرهنگی آذربایجان نیز در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: بازاریان از سال‌های گذشته تاکنون خواهان گازرسانی بودند و این یک مسئله طبیعی است زیرا همه خواهان رفاه خود هستند ولی تبعات آن را درنظر نمی‌گیرند. البته بازاریان عزیز، انسان‌های فهیمی هستند و همواره در بسیاری از موارد پیشقدم شده و با هزینه خود، بازار را مرمت کرده‌اند و حق هم دارند که گاز داشته باشند، اما اینکه چگونه باید سیستم گرمایش برای آن‌ها نصب کرد، باید فکری اساسی داشت.
وی افزود: گازرسانی به بازار یک مسئله بزرگ و تخصصی است. اگر به صورت کارشناسی شده و با تایید سازمان‌های نظام مهندسی و میراث فرهنگی انجام شود و بازاریان نیز همکاری کنند و از سویی نیز برای اثر ثبتی بازار، مشکلی ایجاد نشود، قابل قبول است.
وی ادامه داد: قطعا گازرسانی به بازار، تبعاتی دارد. مثلا وقتی مدتی قبل شاهد آتش سوزی در ایکی قاپیلار بازار بودیم، دیدیم که آتش نشانی نمی‌توانست وارد بازار شود. حال اگر گاز وارد بازار شود و لوله‌های گاز منفجر شوند و فارغ از خسارات جانی و مالی، یک طاق هزار ساله از بازار نابود شود، چه کسی جوابگوی آن خواهد بود؟ در این حالت، بازار از ثبت جهانی خارج و قسمتی از آن نابودی شده و فقط پشیمانی می‌ماند.
عسکریان گفت: اگر الان کوچکترین تغییری در بازار انجام شود مثلا یکی از پنجره‌ها تغییر یابد، باید با اصول مرمت و معماری بازار باشد وگرنه این اقدام نیز ثبت جهانی بازار را تهدید می‌کند. حتی نمی‌توان در حریم بازار، ساختمانی احداث کرد که یک طبقه بالاتر از بازار باشد. پروژه عظیم آیسان به خاطر همین موضوع چندین سال است که ناتمام باقیمانده است.
وی افزود: به عنوان انجمن‌های میراث فرهنگی استان، فعلا نظرمان نه منفی و نه مثبت است فقط می‌خواهیم، روند کار را مشاهده کنیم و ببینیم که آیا اقدامات مربوطه، اصولی انجام می‌گیرد یا نه. اگر تحت فشارهای جانبی و بدون درنظر گرفتن برخی موارد و بدون استعلام، اقدام به گازکشی در بازار شود، این اقدام قطعا هویت هزار ساله یک شهر را تهدید خواهد کرد.
منبع خبرگزاری ایسنا
